Albania, 1906 (X), nr. 8
Tani që të huajtë e mësuan udhën e Shqipëries edhè nisnë t’a vështrojnë vendin t’onë, është mirë bashkatdhetarët t’anë të dinë si të sillen me ‘ta. Se udhëtari heq udhëtarin, dhe në qoftë se, si kam shpresë, numëri i tyre vete duké u shtuar, nuk është nevoja të dëftoj rëndësien që do të kétë për famën e Shqipëries mënyra me të cilën atà të huaj do të kénë qenë pritur në vent t’onë. Se udhëtari vjen dhe shkon, po fjalët dhe gjykimet që shpie jashtë përhapen dhe mbeten. E quaj pra detyrë t’u jap bashkëatdhetarëve të mî ca këshilla të nevojshëme: Në u vënçin në punë, jam shigur se të gjithë udhëtarëve të huaj do t’u mbushet koka se kombi shqipëtar është mendje-hollë, zemër-lartë, mënyrë-mirë, dhe i dinjueshme të fitojë miqësien e botës së qytetëruar.
Pra, Zot, po sa u poqtë me një të huaj, mâ parë se të gjitha duhet t’a pyesni në ësht i pasur.
Po ju tha se nuk është, mos e besoni, mi të gjitha në ndodhet të jetë Englis. Se Englisët janë kurdoherë të pasur. Një udhëtar i shpejtmë, nga Bretanja e Madhe, Z. Fraser, shkruan në nji libër të tij se sado u mundua t’u shigurojë Shqipëtarëve, me të cilet u poq, se ish i vobék, nukë deshi t’a besojë kush. Z. Fraser shkruan ca gjëra të bukura për karakterin shqipëtar.
Në qoftë se nji udhëtar ësht i pasur, unjuni edhè dridhuni përpara tij.
Në kuptuat se ësht i vobék, silluni me një insolencë të madhe, edhè dëftoini që e kini për të poshtër. Edhè në ndodhet të jetë nonjë burrë i nderuar në vise të qytetëruara, si artist, shkronjëtor, shkencëtar, etj., s’bën gjê. Eshtë mirë, për njerës të këtillë, të kini gati në buzë ca aforismë të larta, si: “S’ju shkojnë atò këtu”; “Nuk ju pyesin ç’jini, po ç’kini”; “Paraja ju prét, ju grin”, etj.
Kini detyrë t’i lëvdoni udhëtarit vetiat e mira të Shqipëtarëve. E para qi duhët lëvduar është trimëria. Po duhet lëvduar në një mënyrë sulmëtóre (agressive), që t’i jipni të kuptojë mirë se trimëria është monopoli i ynë, dhe bashkatdhetarët e tij janë të gjithë frikaçë të poshtër.
Duhet të kini gati edhé ca pasqyra trimërie që të i a rëféni. Do të jétë mirë të mblithni të gjithë “trimat” e qytetit dhe të j’a bëni të njohur: “Kini nderin e math të shihni disa nër mê të shkëlqyerit trima t’anë. Ky vrau katër armiq me nji herë; u pajtua me ‘ta më parë, i vuri në gjumë, pastaj u gjeti rasën edhè u a ktheu pushkën: bâmm, bâmm, bâmm! Ky tjatëri zuri pusi në aksh grykë, dhe, i fortë posi luani, i fshehur prapa gjetheve, e zbrazi martinën: bûuu, bûuu! Ky tjatëri me njëqint shokë i u hoth një armiku të vetëm, dhe Akill i dytë, e mundi dhe i a preu kryet”.
Në qoftë se i huaji ju përgjigjet se atò të bëra, që quani ju trimërie, quhen në vise të qytetëruara paburrënie dhe poshtrësie, dhe se trimi i vërtetë është ay që nuk ju godit as nga prapa as me ndihmë miqsh as kur jini pa armë,-aherë ju mos i thoni që edhe në Shqipërie qëmoti kish kanune të nderit në të lëftuar, që më e madhja e sharë aherë ish t’a thrisjit një njeri të “pabésë”, që këto zakone u prishnë nga fuqia orientore, dhe që kemi shpresë t’i ritim përsëri në zemër të popullit. Jo, mos u lothni të thoni këtò. Po zemërohuni, leni anën e Shqipëries-si-ish për të marë anën e Shqipëries si është, bëhuni championi i keqbërësve dhe i assassinëve, edhè nisni kështu: “Trimat shqipëtarë e hanë barutin me grushta, nxjerin koburen dhe j’a bëjnë bâmm, etj.”
Mos harroni t’i thoni udhëtarit që të vetëmet gra besnike te burrat e tyre ndodhen në Shqipërie, dhe se të gjitha grat’ e huaja, janë kurva. Ky gjykim shumë i vërtetë dhe shumë delikat në vete të tij, do të jete edhe më i bukur në qoftë se udhëtari ka ardhur me të shoqen. E tepër të shtoj se në qoftë se zonja është nga ato që qeshin, kini arsye të përhapni në qytet fjalën që është kurvë. Se të qeshurit te gruaja është shenjë kurvërie, detyra e saj duké qenë të ketë nat’ e ditë turî të mvrojtura dhe të varura. Në ndodheni me miq kur të ngjajë shkandulli i qeshjes, t’u thoni: “I hahet!”
Në qoftë se e shoqja a e motra e udhëtarit të huaj ka mirësien të flasë me ju, mos humpni kohë, po të dilni dhe të thoni kudo: “M’a kërkoj!”
Të kini kujdes të math t’a pyesni udhëtarin ç’farë feje praktikon, që t’ i jipni mirë të kuptojë se hoborësia juaj është më “sharté” dhe do të matet pas përgjigjes.
Në qoftë se udhëtari ndodhet të jetë israelit, si ish, bie fjala, Profesori Gustav Meyer, duhet të bëni një nga këtò dy punë: a të ngriheni dhe t’ikëni pa thënë nonjë fjalë: a mê mirë t’i bëni nonjë pyetje në shijë të kësaj-“Sa këmbë ka ljepuri?” dhe t’a shpini fjalën në të pirët gjak djemsh, e të tjera gjëra aqë të vërteta sa të mençura. Të mos harroni se “Çifutet” na kanë bërë shumë dëm neve Shqipëtarëve. Të mos harroni se edhe ne kemi një ndryshim me “Çifutët”. Ndryshimi është ky: Shumësia e “Çifutëve” i falen arit; ne Shqipëtarët, për kundrë jemi idealistë aqë të lartë sa e shohim arin me ftohtësie dhe kryelartësie, dhe nukë nderojmë përveç se karakterin, drejtësien, besën, mendjen, lindjen, mënyret e mira, etj. Pastaj ç’janë “Çifutët” para nesh? Sami Beu është një mendimtar i thellë qi e kapërxen Spinozën, kënga e Gani Beut është më e bukur se këngët pa fjalë të Mendelssohn-it, Mulla Zeka njihet si një Burrë Shteti shumë mê i lartë se Lord-i Beaconsfield, dhe rolli i lozur prej Israelitëve në historie të botës s’ka rëndësie fare.
Pas kësaj mos harroni t’a lëvdoni veten t’uaj si një armik të fanatismit.
Të kini kurdoherë në mendje këtê: që shenja më e madhe e mirërritjes dhe e lërimit është të bërët “istintak” njerës që nuk i njihni. Posa u poqtë me një të huaj, t’i hidheni dhe t’a pyesni. T’a pyesni natën, t’a pyesni ditën, t’a pyesni pa pushim dhe për çdo gjë: ç’është, ç’bën, sa fiton, sa ka me vete, sa i kushtoj kio, sa i kushtoj ajo, ç’ngjyrë kanë brekët e tija, ç’hëgri dié, ç’do të hajë në dy muaj, etj. Më në funt t’i luteni të ju tregojë kësullën t’a shikoni mirë, pastaj të nëmëroni sa qime ka në kokë, etj.
Një nga detyrat tuaja është t’i lëvdoni të huajit hospitalitetin e Shqipëtarëve. Të i a lëvdoni pa masë dhe pa pushim. Dhe bashkë me këtê, shikoni mirë se mos lajthiteni dhe e ftoni një herë për drekë. Mosni!
Mosni atê! Mosni as këtê: Si i huaj, ndofta pa ditur gjuhën dhe shigurisht pa njohur zakonet e vendit t’one, udhëtari munt të bjerë në dorë të nonjë hanxhiu pa arësye, pa masë e pa ndér. Ju, si një burrë plot me shpirt hospitaliteti, mos çapni të veni miqërisht shërbimet tuaja nënë dorë të të huajit, që t’i lehtësoni qëndrimin në një vent ku rojtia është e vështirë për udhëtarin.
Në qoftë se udhëtari është shkronjëtor, a në rëfeftë dëshirë të mësojë, ju, si atdhetar i mençur, të mos i rëfeni shtetin e vërtetë të kombit shqipëtar, se punët si janë nuk janë mjaft të trishtimshme dhe të zonjat të na fitojnë miq. Jo! Ndryshoni, hiqni, shtoni. Për t’arrirë qëllimin t’onë, gënjeshtrat janë fare të nevojshëme.
Që të dëftoni gjer në funt mendje-hollësien, zemër-lartësien, mënyrë-mirësien, edhè të tjerat vetia të bukura të Shqipëtarëve të sotmë, të ndodheni në t’ikur të të huajit q’e pritte aqë kalorisht dhe t’a kunoroni hospitalitetin tuaj duke i u qasur mikut që fituat për Kombin e duke i futur një grusht prapa kokës.
Nga Arkivi i Botës Shqiptare – Botuar në numrin 81, 26 mars 2003
