Nga Fatos LUBONJA
Më 16 nëntor u përurua në Firence ekspozita e titulluar “Uliksi që erdhi nga Ballkani” kushtuar Bekim Fehmiut. Kjo ekspozitë, e realizuar dhe promovuar nga shoqata italiane “Passaggi di storia” në kuadrin e aktivitetit “Balkan Florence Express”, ka shëtitur edhe në disa qytete të Ballkanit, si Pejë, Beograd, Sarajevë, Prizren. Më 21 nëntor, po në kuadrin e këtij aktiviteti, folën në Firence mbi Bekim Fehmiun kantautori italian Vinicio Capossela dhe Michele Nardelli, president i “Forum trentino per la pace”. Në Firence, ekspozita do të mbahet hapur deri më 7 dhjetor
Ditën e përurimit të ekspozitës ishin ftuar të flisnin Fatos Lubonja, që jeton midis Tiranës dhe Firences dhe Dejan Atanackovic, artist dhe pedagog serb i artit, që jeton midis Firences dhe Beogradit.
Ja fjala e Fatos Lubonjës:
Bekim Fehmiun e kam takuar personalisht vetëm një herë: në vitet 2000 në Beograd, në Qendrën e Dekontaminimit Kulturor, ku isha i ftuar për një përkujtimore të vdekjes së Danilo Kish. Por, për këtë takim dhe për Qendrën që drejtohej nga regjisorja Borka Paviçeviç mund të them dy fjalë më vonë.
Në fillim dua të them se, në fakt, Bekim Fehmiu më vjen edhe sot në përfytyrim ashtu siç e kam takuar në moshën e rinisë, në vitet ’60, nëpërmjet filmit “Uliksi”, që e kemi ndjekur asokohe, në Shqipërinë e izoluar, nëpërmjet RAI-t. Nuk di nëse është e vërtetë, por mbaj mend se tek ne, në rrethet që e ndoqën filmin, u tha, jo pa një lloj krenarie kombëtare, se regjisorët kishin zgjedhur për dy rolet kryesore Bekimin dhe Irene Papas, si ballkanas, në mënyrë që tiparet fizike të dy protagonistëve kryesorë të ishin sa më afër atyre të banorëve të lashtë të këtyre trevave. Dhe ne të rinjtë krenoheshim asokohe me hijeshinë e tipareve të tyre, duke u identifikuar me to.
* * *
Ashtu siç i mendoj vitet ’60, kur Bekim Fehmiu luante Uliksin, them se ka qenë një kohë kur fakti që ai ishte njëherësh shqiptar dhe aktor jugosllav që luante kryesisht në serbokroatisht nuk qenë dy gjëra të papajtueshme; se shqiptarët pra, mund të ndjeheshin krenarë që kishin një aktor të madh në teatrin dhe filmin jugosllav dhe aktorët e tjerë sllavë të ndjeheshin mirë që kishin në mes tyre një shqiptar. Nuk di nëse këtu në sallë ka shqiptarë nga Kosova. Ata ndoshta do të më kundërshtojnë, por, sipas meje – pa rënë në një vizion të idealizuar të Jugosllavisë, – në vitet 60, kur Bekim Fehmiu luante “Shitësit e puplave” dhe “Uliksin”, parulla e famshme “bashkim – vëllazërim” kërkonte ende të funksiononte; ose më mirë të them, atmosfera jugosllave nuk ishte kontaminuar ende keqas nga nacionalizmat. Kontaminimi, si rimarrje e urrejtjeve nacionaliste të vjetra, ka qenë një proces, që, sipas çfarë kam lexuar, fillon në fund të viteve ’50, kur idealet e komunizmit për një botë të re dështuan, duke humbur edhe besimin dhe forcën e tyre inspiruese dhe kulmon në vitet ’90. Por, këtu nuk është vendi të bëjmë analizën përse dështoi projekti jugosllav i “bashkim-vëllazërimit” dhe fitoi ai i nacionalizmave që shpërbënë Jugosllavinë nëpërmjet tragjedish të pabesueshme për kohën. Ndoshta është më mirë t’ju tregoj një histori që direkt apo indirekt lidhet edhe me Bekim Fehmiun. Është një histori që më vjen në kujtesë nga një bisedë e disa viteve më parë me një mikun tim, një intelektual i njohur kosovar, Shkëlzen Maliqi e që flet shumë për kohën që erdhi më pas. Shkëlzeni në vitet ’80 studionte në Beograd. Një tjetër shqiptar nga Kosova ishte asokohe mjaft i njohur në Beograd. Ky ishte aktori Enver Petrovci. Të dy jetonin në Beograd, ndoshta me ëndrrën apo iluzionin që, ashtu si Bekim Fehmiu, do të bëheshin intelektualë e aktorë të shquar jugosllavë, gjithë duke qenë edhe shqiptarë. Por, kohët kishin ndryshuar. Kontaminimi ishte thelluar. Nacionalizmat në Jugosllavi kishin filluar të ndizeshin fort, ai serb mbi të gjitha kontaminonte Beogradin, por edhe ai shqiptar kontaminonte jo pak Prishtinën. Asokohe, Enver Petrovci luajti në Beograd në një komedi rolin e Car Llazarit. Reagimet që erdhën nga të dyja palët qenë shumë emblematike. Serbët në Beograd thoshin: “Si mund të ridikulizojë një shqiptar Car Llazarin?!”; shqiptarët në Prishtinë: “Si mundet një shqiptar të luajë Car Llazarin?!”. Në Beograd, jashtë rretheve intelektuale, Shkëlzeni dhe Enveri ndiheshin të diskriminuar. Në Prishtinë i konsideronin si dora e zgjatur e Beogradit. Derisa më në fund ata vendosën të kthehen përfundimisht në Prishtinë, duke hequr dorë nga ëndrra jugosllave.
Është një histori që të bën të mendosh mbi aspektin tragjik të identitetit dhe të nevojës për përkatësi të njeriut; se si identitetet mund të shndërrohen në instrumente diskriminimi, ndarjeje, urrejtjeje duke shkuar shumë larg, duke u bërë, pra, “vrastare”, sikurse i quan Malouf. Ajo çka ndodhi më pas në fundvitet ’80 dhe pastaj në vitet ’90 është ilustrimi më i mirë i kësaj.
* * *
Si do ta vendosja në këtë histori Bekim Fehmiun, aktorin me origjinë shqiptare, që kishte luajtur në skenat e teatrit të Beogradit në gjuhën serbokroate, martuar me një serbe me të cilën ka dy djem, pastaj i bërë i njohur në të gjithë botën si aktori kinematografie, veçanërisht me rolin e Uliksit, simbol i njeriut universal që shëtit nëpër botë? Unë bëj pjesë ndër ata që janë shumë kritikë ndaj identitetit si nevojë e njeriut për përkatësi në një bashkësi, sepse mendoj se kur flasim për identitetin, duhet të kemi parasysh një proces gjithnjë në lëvizje dhe ndryshim, sepse duhet të kemi parasysh shumë identitete brenda një njeriu; sepse përkatësia në një bashkësi mund ta shndërrojë shumë lehtë njeriun edhe në rob e pastaj viktimë të kësaj bashkësie. Por, histori si ajo që tregova më bëjnë ta shtyj kritikën deri në refuzimin e identitetit. Në ç’kuptim? Në kuptimin se shpesh, kur tentojmë të identifikojmë një person, kryejmë ndaj këtij personi një proces thjeshtëzimi, reduktimi të tij në diçka që në të vërtetë ai nuk është. E etiketojmë p.sh. “shqiptar” apo “serb” dhe, nëpërmjet një mekanizmi instrumentalizues, të diktuar nga të tjera instrumente nga ata të njohjes, një qenie shumë komplekse, me multi-identitare, gjithherë në zhvillim e ndryshim, me historinë e tij personale e zhveshim, e varfërojmë, duke e kthyer thjesht në një objekt që duhet dashur apo urryer. Bekim Fehmiun e shoh në një farë kuptimi si njeriun që, ndërkohë që ka ndërtuar individualitetin e personalitetin e tij, ndeshet me këtë proces varfërues, të cilin e refuzon në emër të personalitetit të tij, të vlerave me të cilat është formuar, por edhe në emër të bijve të tij dhe të të gjithë atyre njerëzve që i ka dashur dhe e kanë dashur. Ai ka lindur në Sarajevë në një familje shqiptare, ka jetuar fëmijërinë në Shkodër dhe Prizren, ka studiuar në Beograd, ka aktruar në shumë gjuhë të botës, është dashuruar dhe martuar me një serbe, me të cilën ka bërë dy djem, të cilëve – siç thotë – ua ka lënë të zgjedhin vetë mënyrën e jetës që duan të bëjnë. A mund të mohohen të gjitha këto për t’u bërë thjesht e vetëm “shqiptar” apo “serb”? Kur Bekimi ka dalë në New York i veshur me kostum kombëtar shqiptar, ai ka dashur të verë në dukje një faqe të identitetit të tij, që ndoshta shumëkush nga jo-shqiptarët atje e lexonte për herë të parë. Po ashtu, ai protestoi nëpërmjet tërheqjes nga teatri dhe heshtjes, kur Millosheviçi filloi sulmet ndaj shqiptarëve, duke u hequr autonominë. Por, nga ana tjetër, atë nuk e kemi parë t’i fryjë zjarrit të nacionalizmit shqiptar dhe të urrejtjes ndaj serbëve. Sipas meje, ka vepruar kështu sepse nuk ka dashur ta shihte veten të reduktuar, të varfëruar, të shpërfytyruar, d.m.th. ashtu siç nuk e ndjente të ishte, por edhe sepse nuk ka dashur ta bëhet instrument i këtij varfërimi vrastar – siç për fat të keq kanë bërë dhe bëjnë shumë intelektualë në trevat tona. Lidhur me tërheqjen dhe heshtjen e tij, si formë e këtij refuzimi, mund të thuhet se gjithkush bën zgjedhjet e veta; personalisht mendoj se ai edhe mund ta kishte shfaqur refuzimin në një formë tjetër: duke luftuar për mbrojtjen e pasurisë që kishte ndërtuar me artin dhe figurën e tij.
Gjithsesi, do të thosha se ai i përket kategorisë së atyre intelektualëve që nuk e pranuan prishjen e Jugosllavisë, veçanërisht luftërat, e për të cilët shumë shpesh është përdorur edhe termi jugonostalgjikë e që i qëndruan koherent këtij qëndrimi. Pjesa më e madhe e atyre, që kam takuar nga kjo kategori, bëjnë pjesë në grupin më të iluminuar të shqiptarëve, serbëve, kroatëve, sllovenëve, maqedonasve e malazezve, që kanë jetuar në Jugosllavinë e asaj kohe. Jo rastësisht unë e takova Bekimin në Qendrën e Dekontaminimit Kulturor, ku mblidheshin intelektualë të tillë e që ndjehej se ishte një ishull i vogël i rrethuar nga kontaminimi. Ishte një takimi i shkurtër. Ma prezantoi mikja e tij e vjetër dhe mikja ime më e re, Borka Paviçeviç, drejtoresha e Qendrës. Ai foli shumë pak gjatë kohës së shkurtër që qëndruam së bashku; me mua shqip me Borkën serbokroatisht. Ishte një takim për të cilin mund të them se nuk ma ka zëvendësuar dot në kujtesë imazhin e Bekim Fehmiut në rolin e Uliksit, me atë vështrimin e tij depërtues e plot jetë. Sot, në hapësirat serbe dhe shqiptare kategoria e intelektualëve si Bekim Fehmiu duken si specie e zhdukur, e harruar. Por, nuk është tamam kështu. Unë mendoj se vërtet Bekim Fehmiu vazhdon të jetë “i heshtur”, por heshtja e tij, ndoshta e bën edhe më të rëndë praninë e tij në realitetin tonë mendor. Për mua, ajo heshtje, si refuzim i varfërimit identitar, na grish ne që ta rimarrim jetën dhe veprën e tij për të ushqyer shpresën për një botë të dashurisë dhe jo të urrejtjes, të hapjes ndaj kulturave të tjera dhe jo të kulturave të mbyllura. Ashtu siç na ushqen personazhi me të cilin Bekim Fehmiu na është bërë më i dashur, Uliksi, njeriu që e tërheq bota dhe të panjohurat e saj, që eksploron shumë vende, kultura, duke u dashuruar me to e duke kërkuar të njohë të tjera, ndoshta simboli më i fortë i njeriut si banor i tërë universit.
