Me çfarë të drejte veprojnë censorët? A nuk ka të ngjarë që miratimi i censurës të jetë kundërproduktiv për personin që e miraton? A përmirësohet njëmend përbërja morale e individëve të pjekur duke i ndaluar ata të bëjnë një zgjedhje, qoftë edhe një zgjedhje të gabuar? E ndiej që, për të tria pyetjet, do të jetë i gatshëm të përgjigjet lexuesi i ngahershëm i pavdekshëm namuzqar historik. Po kush të kërkoi ty mendim? ia pres unë qysh tani. Si, nuk po flisje me ne? Jo, as po flisja, as po flas me ju. Por atëherë me kë po flet? Po rishfletoja do shënime të këndshme nga Fletorja e përkthimit mbi temën Censurë & Namuz, vetëm kaq.
Nga dr. Aurel PLASARI, Bota shqiptare nr. 74, 28 nëntor 2002
Shënimet për binomin C & N në Fletoren time të përkthimit nisin prej vitit 1985 duke zënë fill me fjalën “shkërdhatë” si rrënjë dhe me familjen që kjo fjalë formon në shqipen, dhe i përkasin kohës kur jepja e merrja për të përkthyer Marquez-in.
“Shkërdhatë” ishte i vetmi variant i mundshëm, në ato kohë, për të dhënë në shqipe termin “maricón” të spanjishtes me të cilin Marquez-i shenjon disa prej personazheve të tij me probleme invertimi seksual. Shqipja ka, afërmendsh, terma të tjerë që tingëllojnë edhe më bukur se “shkërdhata”. Madje me disa prej sinonimeve shenjonim asikohe në biseda vetë “shokun” tonë Enver. Porse ato binin më rëndshëm në sy në tekst dhe asnjë redaktor, asnjë readaksi ata nuk do t’i lejonte. Në përfundim të punës, mbas redaktimit dhe kalimit në redaksi, ku teksti shqip u spastrua nga disa “fjalë të pista”, përkthimi ngeci në Drejtori. Drejtori i atëhershëm i Shtëpisë Botuese, që gjithashtu kalonte në kontroll një pjesë të mirë të daktiloshkrimeve para se të venin për shtyp, kishte nxjerrë edhe ai një listë të tërë “fjalësh të pista” nga përkthimi. Lista fillonte me fjalën “shkërdhatë”, vijonte me emrat e organeve gjinore të mashkullit *** dhe të femrës ****, që Drejtori nuk i kishte gjetur në veprën madhështore Fjalor i gjuhës së sotme shqipe (Tiranë 1980) dhe përfundonte me disa emërtime pozicionesh dhe veprimesh seksuale që kryheshin qoftë nëpërmjet organeve në fjalë ****, *******, qoftë nëpërmjet duarve: ***, ***** etj. Redaksisë iu hoq vërejtje, u thirrën redaktori dhe përkthyesi, sepse mbanin edhe ata përgjegjësi për “shkërdhatëritë” e shkrimtarit të madh.
Shkurt historia, puna u bë hiq-e-vur: njëri hiqte, tjetri vinte së rishti. Ishte e pamundur të bindje drejtuesit se Marquez-i kishte, në të katër romanet e tij të shkurtra, personazhe me probleme të ndryshme seksuale: i ardhuri misterioz i Makondos te Gjethurinat, alkaldi nga njëra anë dhe Gjykatësi nga tjetra te Një histori me paskuinë, vetë Santiago Nasari te Kronika etj., dhe heqja e termave që qenkëshin “fjalë të pista” ia vështirësonte tejmase lexuesit vetë të kuptuarit e tekstit. Heqja e tyre do të thoshte madje t’i korigjoje këta personazhe, duke i bërë “ndryshe”. Efekti moral i letërsisë duhej të qëndronte në aftësinë e saj për të të nxitur imagjinatën, apo jo? Nëpërmjet letërsisë së madhe, sikundër dukej të ishte edhe ajo e Marquez-it, ndiheshe i bartur përtej kufijve të jetës sonë të përditshme, në një tjetër botë mendimesh dhe ndjenjash, më të larmishme se jona. Atëherë përse ajo botë u dashkësh thjeshtuar në një mjedis pa “shkërdhata”, pse aty nuk u dashkëshin përdorur as organet gjinore, madje as duart, për do punë të caktuara?
Mbas procesit hiq-e-vur, që vijoi deri në bocat e shtypit, ia dolën të rezistojnë te Marquez-i shqip vetëm nja dy “shkërdhata”. Edhe ata i shpëtoi Homeri. Një kolegia ime shkrimtare, asikohe studente, ndërsa i qaja hallin më kujtoi e habitur me “shkërdhata” të tilla ishte plot Iliada! U desh një mund i tërë duke rishfletuar Iliadën për të gjetur shprehjet si “dhe u sulën akejt shkërdhata” etj. E pra, Iliadën e kishte botuar e njëjta shtëpi botuese: pse Homerit iu lejuakëshin fjalët që nuk i lejoheshin Marquez-it? Apo se në kohën e Homerit nuk kishte dalë ende vepra madhështore Fjalor i gjuhës së sotme shqipe (Tiranë 1980), e cila na dëftonte se cilat organe i kishim dhe cilat nuk i kishim aspak, cilat veprime mund t’i bënim dhe cilat jo? Ishte, për mua si përkthyes, konflikti i parë me “namuzin” realist dhe socialist. Në redaksinë e revistës ku punoja, edhe neve na duhej të bënim pak a shumë po ato “spastrime”, por ç’është e vërteta shkrimtarët shqiptarë qenë vetë të kujdesshëm: e dinin që duhej t’u iknin termave të tillë, ia vinin veshin veprës madhështore Fjalor i gjuhsës së sotme shqipe (Tiranë 1980) dhe “namuzit” realist e socialist nuk para i binin ndesh.
Në të njëjtat vite, që ishin edhe vite të studimeve universitare, duke u përgatitur për dhënien e provimeve më duhej të lexoja ose rilexoja një varg autorësh të letërsisë botërore, të cilët fillonin prej “letërsisë antike greko-romake”. Kaloja për duarsh ç’mundja nga përkthimet në shqipe, por përfitoja edhe nga koleksioni në zë i Artois-it, një botim komod dygjuhësh: frëngjisht-greqishte e vjetër, frëngjisht-latinisht. Zbulova atëherë i mahnitur se “çështja e namuzit” për censurën shtetërore qenkësh më e kokolepsur nga sa dukej. Që ajo nuk u lidhkësh, sikundër thuhej, me “letërsinë borgjezo-revizioniste”, por me mbarë letërsinë botërore një copet, duke filluar prej autorëve më të lashtë të botës qysh aty e dymijë e pesëqind vjet më parë, kjo merrej vesh vetiu ngase autorë si Juvenali, Marciali, Horaci, Katuli etj. qenë përkthyer në shqipe vetëm pjesërisht dhe copëra-copëra, ndërsa vepra si Satirikoni i Petronit, Arti i të dashuruarit i Ovidit, Gomari i artë e Apuleut në shqipe as mund të përfytyroheshin.
Në Fletoren e përkthimit, nën siglën C & N, gjej shënime kërshërore, për shembull, për Aristofanin. Në shqipe atë e lexonim në përkthimet e mjeshtërve Papakristo dhe Çomora, të cilët megjithatë, megjithëkëtë… eh. Ja, duke dëftuar një nga teknikat e aktit seksual, te paqja Paqes, ndërsa Theoria zhvishej lakuriq dhe bëhej gati, Trigjeu u bënte thirrje deputetëve: “Tani po deshët mund t’ia ngrini këmbët,/ që të fillojnë shpejt festat e Ngritjes…” (889-890). Pak a shumë e njëjta teknikë përshkruhej edhe te Zogjtë, kur Korifeu thoshte për gratë: “Le sa bukur kur ia hipin sus mbi shalë, dhe asnjëherë/ nuk rrëshqasin gjatë trok-trokut!” (677). Një pozicion tjetër seksual ka parasysh Aristofani në fjalët me të cilat Lisistrata vinte gratë të betoheshin: “Dhe po më detyroi me pahir,/ do t’i qëndroj e ftohtë, shumë e ftohtë,/ lëpitkat s’do t’i ngre kurrë përpjetë” (227-230). Po te Lisistrata Aristofani, mund të thuhet, bënte kokrrën e qejfit duke u marrë me organet gjinore të mashkullit dhe të femrës. Për të parin e kishte fjalën në vargjet 120-121, kur Lisitrata ankohej: “Q’aherë kur Miletasit tradhtuan,/ me humbi ajo lodërz e lëkurtë,/ nja tetë gisht e gjatë, që më çmallte”. Për të dytin bënte fjalë në vargjet 151-152, kur po Lisistrata thoshte: “Kur ne të rrimë në shtëpitë tona,/plot me parfume, duke pasur veshur këmishëza të holla t’Amorgosit/ nëpër të cilat të na duket trupi/ me deltën ruar, dhe të mos i qasim/ burrat e ndezur flakë kur t’aftrohen…”. “Delta” është emërtimi tradicional i grekëve të vjetër për seksin femëror, duke qenë se forma e tij trekëndore përkonte me D greqishte. Simbole si ky i kanë shpëtuar figurat e mrekullueshme seksuale të Aristofanit.
Figura të tilla Aristofani i shpërderdhte pa kursim, si grushte xhevahirësh, në të gjithë teatrin e tij. Te Kalorësit, fjala vjen, një tipologji të tërë seksuale parashtronte Korifeu për Arifraidin: “Ky e ndot gjuhen e tij me çdo epsh të pafytyrë/ ndër bordele, duke thithur lagështirën fort të ndyrë;/ ky e qelb mjekrën e tij kur hallateve gjurmon;/… n’atë kupë që pi unë, kurrë ai s’ka për të pirë” (1283-1286).
Tani: ky Aristofani ishte shkrimtar “i moralshëm” apo “i pamoralshëm”? Nëse pretendonim që letërsia të ishte një “stimul i fuqishëm moral”, a varej kjo nga leksiku namuzqar? Apo ngase letërsia e paraqet gjendjen etike në kontekstin e saj tërësor, pa hequr prej tij asgjë të rëndësishme? Në ishte kështu, atëherë pse duhej gjymtuar kësisoj Marquez-i? Çfarë studimesh kishin bërë (dhe, shtoj, bëjnë edhe sot) teoricienët e censurës që t’u vërtetojnë se tekste të caktuara u bëkëshin shkak për të kryer krime ose, thjesht, për ta bërë njeriun më të keq? Përkundrazi, dihet me siguri se tekste të tilla mund të veprojnë në kahje të kundërt: një lexim e ndihmon lexuesin të shkarkojë “pafajësisht”, nëpërmjet përjetimit të veprës, disa potenciale që, po të mos shkarkoheshin, mund të rezultonin bezdisëse ose të rrezikshme. Të “ndalosh” atëherë tekste të caktuara, ose pjesë të caktuara tekstesh, do të thotë që, ashtu si mund t’ua heqësh lexuesve potencialet në fjalë shkasin për nxitjen e tyre, po ashtu mund t’u kesh hequr të tjerëve mjetin e shkarkimt të të njëjtave potenciale.
Në fund të faqeve për Aristofanin ndesh edhe këtë shënim: “Pse është mjaft i pëlqyeshëm për ne një autor si Balzac-u? Sepse ka përafërsisht 1 puthje në 1.500 faqe”.
Te Fletorja e përkthimit, po për vitin 1985, gjej të shënuar një ngjarje që duket se ka të bëjë më shumë me projektet e shkrimit, se ato të përkthimit. Ngjarja i përket mbasdites së 16 prillit. Ishte ditë traumatike: kishte vdekur “shoku” ynë Enver. Paraditja kishte kaluar me një mbledhje të stërzgjatur në Lidhje, ku duhej të ngrihej gjithsekush dhe të shprehte “dhimbjen” e madhe, “të silidarizohej” me unitetin e pathyeshëm parti-popull. Me gjithë këmbënguljen e drejtuesit të mbledhjes: “kush tjetër e do fjalën”, “kush tjetër e do fjalën”, kishim mbetur pa folur vetëm unë dhe një koleg shkrimtar “nga Kosova”. Mbasdite qeshë ndryrë në shtëpi dhe, me një plaid krahëve, isha zdërgjahur në karrigen time përkundëse, mes rrëmujës së librave. I kisha fikur edhe tv-në edhe radion për t’i ikur muzikës së përmortshme, ndërsa dëgjoja e ridëgjoja në magnetofon Vallen nr. 2 të Shostakoviçit. Ra zilja. Ishte një mikeshë e asaj kohe. Si të kishte ardhur me porosi! Qysh në korridor ia putha buzët dhe fillova ta ngacmoj me duar. “Ç’bën, – ma priti egër, – je në vete?” “Pse, çfarë…?” “Harrove ç’ka ndodhur sot? As në Lidhje nuk ishe ngritur për të shprehur hidhërimin!” “Si i thonë sak: hidhërim apo përdhimtim?” “Mos më bë gjuhësi mua, ti injorant, se unë sapo kam mbaruar fakultetin, jo si ti që s’po e mbaron dot! Ka vdekur shoku Enver, eeej, a e kupton ç’do të thotë kjo?” “Kjo do të thotë që ka vdekur një i pavdekshëm…”, ia ktheva duke ia shkuar dorën nën fundin me pala. Ajo më shtyu si e marrë: “Armik!” “Po ti, – fola gjithë epshëri duke e kërkuar nga poshtë, – paske mbathur breçka të zeza, tamam për kësi vakinash!” “Armik! Mirë thonë të tjerët: ti je vërtet armik. Ka vdekur shoku Enver, kurse ti vetëm tek ajo punë e ke mendjen, vetëm te fjalët e pista… Ta tregoj unë te babi!” Iku duke përplasur derën, ndërsa e ndoqa në krye të shkallëve dhe i thirra të ndalej, që të sqaroheshim. Por ajo vazhdonte, ndërsa ikte turravrap: “Armik! Armik!”.
Nga ajo ditë e përmortshme “fjalësh të pista”, marrëdhëniet tona u prishën. Njëfarë frike për ndonjë denoncim e pata, por gjithsesi jo nga “babi” i saj, mbasi të gjithë e dinim që ishte një pjellë jashtë martese. Quhej N.N., në kohën e shndërrimeve demokratike e kaploi ambicja të bëhej përkthyese e njohur dhe drejtoreshë ekzekutive e një ojq-je që mbronte të drejtat e femrave. Viq para pak vjetësh nga një tumor në mitër. Edhe kur dëgjova për vdekjen e saj, po vegimi i breçkave të përmortshme mbathur posaçërisht për vakinë e “shokut” Enver m’u kujtua. Përanash faqes kam shënuar me të gjelbër: “subjekt”. Me një fjalë, një subjet për t’u shkruar. Por ai ka mbetur aty në Fletore për disa arsye, ndër të cilat edhe se, këtu e dy vjet të shkuar, në librin Kohë anti-shenjë të Maks Velos, ndesha një personazh që ma kujtoi edhe N.N.-në, edhe ngjarjen në fjalë. Te Velo-ja “zonjëza” quhet Zenepe N. dhe po gatitet të marrë pjesë në homazhet për vdekjen e të pavdekshmit: “Mësuesja e marksizmit Zenepe N. mori një kusi alumini, bëri një përzierje ujë-bojë, shtoi ca uthull dhe ngjeu me të valuar gjashtë palë brekë, gjithë ç’kishte. I shpëlau dhe i nderi për t’i tharë. Sutjena nuk mbante, kishte mbi njëzet e pesë vjet që një shok aksioni i kishte thënë: “Ç’cica që ke, mos Zenepe, të ngop… të lëvizin nën triko si topa…” (192). Ja pra se çfarë nuk më kishte vajtur në mend: mos vallë edhe ish-mikesha N.N. i kishte pasë ngjyer në të zi breçkat posaçërisht për atë vakí historike? Tipologji që mbetet për t’u hulumtuar ende.
Fletorja në fjalë është mjaft e vjetëruar, e zverdhur, jorrallë shënimet në të janë bërë lëmsh. Sikur ta kishte një vend të lirë në fund, me mendjen time të tanishme nën siglën C & N do të shtoja tri pyetje. Pyetja e parë: Me çfarë të drejte veprojnë censorët? Ata janë po aq të kufizuar dhe të dobët sa edhe vetë të censuruarit, dhe nuk ka asnjë garanci që të jenë gardianë më të mirë morali nga “populli” që ata mëtojnë se mbrojnë. Pyetja e dytë: A nuk ka të gjarë që miratimi i censurës të jetë kundërproduktiv për personin që e miraton? Sapo që emërohen, censorët janë të prirur të veprojnë simbas paragjykimeve të tyre individuale, pa u vënë mend dëshirave të atyreve që i patën emëruar në krye të herës. Personi që dëshiron të shohë të ndaluara vetëm disa lloje veprash arti, apo qoftë edhe disa pjesë të tyre, me të vënë re që në vend të tyre janë ndaluar të tjera (duke përfshirë edhe disa që ai do të donte të lexoheshin), ka kërkuar në të vërtetë trajtimin që pëson, duke pranuar parimin e censurës në radhë të parë. Pyetja e tretë: A përmirësohet njëmend përbërja morale e individëve të pjekur duke i ndaluar ata të bëjnë një zgjedhje, qoftë edhe një zgjedhje të gabuar? Liria për t’u përballuar me një larmi të madhe idesh dhe opinionesh a nuk është thelbësore për ruajtjen e një shoqërie të lirë? E pra, kjo përzgjidhje mohohet në çastin kur ndalohet një libër, një pjesë libri, një listë fjalësh libri. Ndodh, për shembull, që ideuesi dhe urdhëruesi i censurës vdes dhe, qysh të nesërmen e asaj vdekjeje nisin e përdoren haptazi ndaj tij (personalisht ndaj tij) të gjitha fjalët e listës: ***, ****, *****, *****, ******** (nuk i ka Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë 1980), ndër të cilat ajo më e buta “shkërdhata” mbetej.
E ndiej që, për të tria pyetjet, do të jetë i gatshëm të përgjigjet lexuesi i ngahershëm i pavdekshëm namuzqar historik. Po kush të kërkoi ty mendim? ia pres unë qysh tani. Si, nuk po flisje me ne? Jo, as po flisja, as po flas me ju. Por atëherë me kë po flet? Po rishfletoja do shënime të këndshme nga Fletorja e përkthimit mbi temën Censurë & Namuz, vetëm kaq.
