Nga Fatos LUBONJA
Ka një shprehje që thotë: çdo spektator ka spektaklin që kërkon. Spektakli i vizitës së Papës, që na u servir nëpërmjet mediave e shtypit tonë, ishte ai që kërkonte shumica e shqiptarëve, veçanërisht elita në pushtet. Thënë ndryshe, ai ishte një “përkthim” i vizitës së Papës sipas gjuhës/kulturës mbizotëruese në vend që e promovon pushteti duke farkuar shqiptarin e ditëve të sotme. E në këtë “përkthim”/spektakël kjo gjuhë/kulturë, sipas meje, vuri shumë theksa të gabuar edhe duke e keqpërdorur Papën. Për të shtjelluar “theksat e gabuar” në këtë “përkthim” më duhet më së pari të përkufizoj se çfarë kuptoj me shqiptarin mbizotërues të ditëve së sotme; cilat janë karakteristikat e tij kulturore? Tema meriton thellime antropologjike, por këtu do të prek shkurt disa karakteristika kryesore, edhe si përgjigje ndaj reagimeve të shumta që kam pasur pas letrës së hapur dërguar kryeipeshkvit Rrok Mirdita. Për ta fokusuar problemin do t’i referohem “çudisë” që u manifestua gjatë vizitës së Papës – që e shprehin kryesisht të huajt; se si mund të marrin pjesë në një meshë katolike, me përmasat e një mitingu të madh politik, katolikë, ortodoksë, myslimanë, ateistë etj., bashkë e të ndihen të gjithë të bekuar nga Papa. A i dedikohet kjo mrekullisë së Zotit, apo ndonjë “mrekullie” tjetër? Siç e thashë edhe në shkrimin paraardhës, nuk besoj në mitin e “vëllazërisë së shqiptarëve me fe të ndryshme” a thua pra se shqiptarët qenkan të ndryshëm nga tërë ata popuj që kanë bërë luftëra e konflikte fetare në shekuj. Aq më tepër duke pasur parasysh se shqiptarët nuk janë sjellë e nuk sillen aspak si vëllezër me njëri-tjetrin edhe kur janë të së njëjtës fe, e jo më kur janë të feve të ndryshme. Për këtë si provën më elokuente, nuk kam vetëm diktaturën e egër, por edhe shumicën e shqiptarëve myslimanë dhe të krishterë, politikanë, që qenë në radhën e parë të meshës së Papës, përfaqësuesit “par exellence” të një Shqipërie ku korrupsioni, vjedhja e vrasja e tjetrit janë bërë si “buka e përditshme” që na fal Zoti. Pra edhe pas entuziazmit te sheshi “Nënë Tereza”, ngulmoj se mrekullia që i bashkoi të gjithë te Papa nuk është fetare, por produkt i farkimit të shqiptarit gjatë një shekulli e gjysmë qëkur lindi shqiptaria deri në ditët e sotme me një kulturë e traditë që karakterizohet nga një cektësi besimi që e ilustron ajo thënia: gërvishte pak shqiptarin mysliman dhe do të gjesh atje shqiptarin kristian, por e aplikuar për të gjitha besimet edhe të atyre që nuk besojnë. Thënë ndryshe, ky proces historik ka bërë që ne të kemi gjithmonë një “kripto” pas cipës sonë të lëkurës: çka bën që, sipas rastit, të mund të sillemi si kriptokatolikë, kriptoortodoksë, kriptomyslimanë, kriptoshqiptaristë, kriptokomunistë, kriptoateistë, kripto… kripto. Më shqeto e ka thënë edhe Noli: “Nuk e ka për gjë shqiptari që kur zhgënjehet nga Zoti t’i ndezë një qiri Djallit”. Një studiuese e huaj më tha se në intervistimet që u ka bërë shqiptarëve në emigracion ka gjetur edhe mjaft raste emigrantësh që edhe i pagëzojnë fëmijët, edhe i bëjnë synet, e kjo më kujtoi kohën kur sapo u hap Shqipëria dhe ne u afruam edhe me botën perëndimore, por edhe u bëmë pjesë e Konferencës Islamike, çka shumë e konsideronin si shkathtësi, pasi kështu ua bënim me sy të dyja palëve që të merrnim ndihma nga të dyja palët. Problemi është ta shpjegojmë këtë kulturë e traditë që, sikurse duket, nuk ka vetëm të këqija përderisa arrin të emocionojë edhe vetë Papën, por që, sikurse tregojnë faktet e përditshme, nuk mjafton për të na garantuar që të mos vrasim, vjedhim e mashtrojmë përditë njëri-tjetrin, nëse me rol të feve kuptojmë kultivimin e dashurisë për njëri-tjetrin (gjithsesi, në këtë mosrespektim të principeve fetare të dashurisë do të thosha se nuk jemi shumë të ndryshëm nga bota ndoshta ca më të ekzagjeruar). Nëse do të dalloja disa faktorë të farkimit të këtij shqiptari besimcekët, do të veçoja si më kryesorët:
Shoqëria fisnore
Mbetja deri në shekullin XIX më së shumti analfabet dhe të izoluar ka bërë që përkatësia në një fis të jetë më e fortë sesa përkatësia në një fe a komunitet fetar, duke bërë që ligjet e Kanunit të jenë më me ndikim se ato të Ungjillit, Kuranit, shqiptarizmit e të komunizmit, apo shtetit të së drejtës që po kërkojmë të ndërtojmë sot. Mjaft të kemi parasysh se jo vetëm komunizmi e përdori identitetin fisnor për të përcaktuar se kush ishin të mirët dhe kush të këqijtë, por edhe demokratët që erdhën pas tij. Kjo është një nga arsyet që si thënia e Krishtit: “Kush do atin dhe nënën më shumë se mua nuk është i denjë për mua…” si ajo e myslimanëve që e quajnë njëri-tjetrin “vëlla”, si e nacionalizmit që u vë shqiptarinë mbi interesin familjar, apo e komunizmit që përdori fjalën “shok” për të gjithë, ashtu edhe shteti i së drejtës që vë ligjin mbi çdo gjë, nuk përjetohen thellësisht nga shqiptarët, por vetëm në cipën e lëkurës.
Konvertimet e shpeshta
Si rezultat kryesisht i zhvillimeve të shekujve XIX – XX, mbi këtë shqiptar me identitet të fortë fisnor kanë ndodhur disa konvertime të shpejta e të shpeshta, të cilat kanë fshirë njëri-tjetrin në emër të mbizotërimit të atij më të fundit, duke ndikuar edhe ato për këtë mbetje në cektësi shpirtërore. Zigmund Baumani do t’i jepte këto konvertime të shpeshta si shembuj ekstrem të atij që ai e ka quajtur “identitet i lëngshëm”.
Feja e shqiptarit është shqiptaria
Kështu ky slogan i lëvizjes nacionaliste të fundit të shekullit XIX, që është edhe koha e fillimit të arsimimit, të shtypjes së gazetave e të homogjenizimit të shoqërisë, por edhe e krizës së feve në Europë, synonte të farkonte një shqiptar që filloi gjithnjë e më shumë të vinte shqiptarinë mbi fenë e tij, madje edhe kundër fesë së tij ndryshe nga çka ndodhur p.sh. me fqinjët që ia mbivendosën nacionalizmin e tyre fesë ortodokse.
Myslimanët, maxhorancë e diskriminuar
Kundërvënia e nacionalizmit ndaj fesë bëhet edhe më evidente për shkak të qenies së shqiptarëve me origjinë më së shumti myslimane në një kohë kur lëvizja nacionaliste i drejtoi sytë për nga Europa “me rrënjë kristiane”. Kësisoj, normalisht pushtetin më së shumti në Shqipëri e kanë pasur shqiptarë me origjinë myslimane, por këta kanë përqafuar nacionalizmin, komunizmin, europianizimin, që i ka larguar nga feja e gjyshërve e etërve të tyre. Kjo ka bërë që feja islame, që mund të ishte më e instrumentalizuara nga pushteti, të mos instrumentalizohet, madje të diskriminohet si bartëse e prapambetjes, si trashëgimi e një botë prej së cilës shqiptarët donin të shkëputeshin.
Nacional-komunizmi i Enver Hoxhës
Pas rreth çerek shekulli që farkohej, nëpërmjet institucioneve të shtetit komb, shqiptari nacionalist i orientuar nga Perëndimi, erdhi ideologjia e pushtetit të Enver Hoxhës që përveçse antifetare, ka pasur edhe elementë të fortë antinacionalistë, veçanërisht gjatë kohës kur Shqipëria qe e lidhur me Lindjen: Jugosllavinë dhe pastaj me Bashkimin Sovjetik e Kampin Socialist. Kjo u reflektua në persekutimin e egër të kundërshtarëve të tyre nacionalistë antikomunistë si dhe të familjeve të tyre. Pas prishjes me BS, Enver Hoxha e rimori nacionalizmin duke e shartuar me stalinizmin. Në këtë periudhë, duke imituar edhe Revolucionin Kinez, ai e çoi në ekstrem shqiptarinë si fe të shqiptarit duke i shpallur fetë dyfish armike: të shqiptarisë dhe si “opium për popullin”. Ndalimi i feve me Kushtetutë është shembulli më ekstrem i konvertimeve që kanë përjetuar shqiptarët. Hoxha tentoi të krijojë një njeri të ri, i cili, dora-dorës që zhgënjehej nga praktikimi i këtij konvertimi, i nënshtrohej pushtetit pa ndier asgjë përveç frikës. Kësisoj mund të thuhet se komunizmi jo vetëm shkatërroi identitetet e ndjenjat fetare të shqiptarëve, por dëmtoi rëndë edhe ato kombëtare duke e lënë shqiptarin fisnor thuajse pa lëkurë. Shprehja më elokuente e kësaj ishte ikja e një të tretës së shqiptarëve jashtë Shqipërisë me hapjen e kufijve.
Konsumizmi dhe nacional-europianizmi
Me rënien e enverizmit, shqiptarit i mbeti identiteti fisnor, si dhe ai kombëtar, por i dëmtuar rëndë për shkak të abuzimit që kishte bërë diktatura. Në këto kushte ai qe i gatshëm të vishte lëkurën e re që i siguronte mbijetesën. Më së shumti dhe më shpejt në këtë gjendje u vesh ideologjia konsumiste dhe ajo e pasurimit, që mbizotëron edhe në Perëndim, duke i bërë shqiptarët të adhurojnë Lopën e Artë më shumë se Zotin. E vuri në dukje këtë edhe Imzot Rrok Mirdita në fjalën e tij gjatë meshës në sheshin “Nënë Tereza”. Gjithashtu, në përpjekjen e endjes së lëkurës së re identitare, si ind kryesor u përdor ai i krenarisë kombëtare, që gjatë komunizmit mbahej lart përveçse me të kaluarën e lavdishme, edhe me emrin e Enver Hoxhës, me rezistencën ndaj social-imperializmit, me të qenit i vetmi vend marksist–leninist i vërtetë e ateist në botë. Këto të fundit, duke rënë, kishin krijuar një boshllëk identitar që lypte mbushje sa më shpejt të lëkurës me inde të tjera. Ndër këta, zgjedhja e indeve fetare ka qenë dhe mbetet kontradiktore jo vetëm për shkak të konsumizmit, por edhe pse feja e maxhorancës, islami, konsiderohet nga një pjesë e elitës si fe e orientalëve; feja ortodokse si fe e armiqve të kombit, grekëve dhe serbëve; katolicizmi si fe e minorancës. Kësisoj mbizotëroi me sukses europianizmi që zëvendësoi komunizmin si aspiratë, miti i tolerancës fetare si version i zbutur i “feja e shqiptarit është shqiptaria”, miti i Nënë Terezës që përdoret edhe ai si krenari identitare, miti i shpëtimit të hebrenjve gjatë Luftës së Dytë – që të gjithë për t’u vetëkrenuar e për t’i pëlqyer kryesisht Perëndimit. Këto janë elementë të lëkurës së re që kemi veshur nën të cilën, po të kruajmë pak, do të gjejmë një kriptoshqiptar ashtu siç e ka farkuar Enver Hoxha: pa din e pa imam, i gatshëm të përqafojë besimin e atij që e mban në pushtet siç bëri edhe Hoxha kur ndërroi tri herë aleatë për hir të pushtetit.
Sadomasokizmi
Në fakt, “çudia” shqiptare në sheshin “Nënë Tereza” nuk mund të shpjegohet pa trajtuar edhe raportin që ka pasur (apo i është imponuar) historikisht shqiptari me pushtetin. Është e qartë se Kanuni, paradoksalisht i praktikuar më së shumti në pjesën katolike, por, në fakt, në një shoqëri fisnore të izoluar nga Kisha, ka kultivuar mburrjen fisnore e kultin e të fortit; edhe nacionalizmi dhe komunizmi kanë kultivuar njëri mburrjen kombëtare, tjetri luftën e klasave – që të dyja të lidhura me forcën. Edhe nga bota islame kemi marrë më së shumti mësimin “huri ka dalë nga Xheneti”. Të gjitha këto së bashku kanë ndërtuar një psikologji sadomasokiste: duke na bërë puthadorës e me kompleks inferioriteti ndaj më të pushtetshmit dhe të dhunshëm ndaj inferiorit. Ky është raporti mbizotërues i shqiptarit me pushtetin: ai i një të parrituri që kërkon të njihet të pranohet nga të fuqishmit e kësaj bote. Kjo ka bërë edhe që identiteti ynë të orientohet kryesisht për nga identiteti i “pushtuesit” apo “aleatit” të fortë të radhës. Kjo vjen edhe si një lloj traume e trashëguar nga koha kur shumëçka për njohjen e Shqipërisë, pas luftërave ballkanike varej prej tyre, por edhe pas Luftës së Dytë, kur ekzistenca e shtetit tonë ka qenë gjithnjë e kushtëzuar nga aleatët e fuqishëm, jugosllavët, sovjetikët, kinezët e më pas euroatlantikët. E këtu vijmë te vizita e fundit e Papës. Edhe ajo nuk bën përjashtim nga fakti se vizitën e çdo të fuqishmi të kësaj bote ne e përkthejmë shpejt e shpejt si legjitimitet, si njohje të Shqipërisë e më së shumti në funksion të elitës që e drejton vendin. Sipas meje, në këtë proces u fut duke u keqpërdorur edhe Papa që përfaqëson një fe që, së pari, është universale dhe jo nacionale dhe, së dyti, që ka lindur dhe ka mbijetuar si fe e të dobëtëve, jo e të fortëve: “Shumë nga të parët do të jenë të fundit dhe të fundit do të jenë të parët” (Ungjilli sipas Mateut (19, 30)). Prandaj “çudia” shqiptare, Papa që u prit thuajse njëlloj, pa “dallim feje, krahine dhe ideje” nga të gjithë shqiptarët, shpjegohet sipas meje kryesisht ngase e pritëm si njeri të pushtetit tokësor që vjen e na legjitimon. “Papa bekoi Shqipërinë”, “vendi i shqipeve” “Shqiponja”, “martirët vdisnin duke thirrur rroftë Shqipëria, rroftë Papa”, “Shqipëria është një vend europian, jo një vend mysliman”, “Kryeministri i dhuron Papës një kupë me dhé shqiptar”. Këto ishin fjalët kyçe mbizotëruese të televizioneve dhe gazetave. Spektakli që u dha pa harruar se spektakli i shërben pushtetit sepse ai e zhduk realitetin duke iu shmangur problemeve që ai paraqet nuk ishte, sikurse kanë aluduar një pjesë, një përpjekje misionare për të konvertuar shqiptarët në katolikë, por një riafirmim i shqiptarisë si fe e shqiptarëve dhe i krenarisë kombëtare. E ky ishte sipas meje një theks i gabuar. Kupa me “dhé shqiptar” që i dhuroi Kryeministri ishte simbolika më domethënëse e këtij theksi të gabuar. Nuk mund të derdhej vizita e Papës në një kupë që më së shumti është ajo e legjitimimit të krenarisë kombëtare ndërkohë që krenia është sipas fesë që predikon Papa mëkati fillestar i njeriut. Në mënyrë metaforike do të thosha se nëse Papa gjatë meshës në sheshin “Nënë Tereza” tha se: “Shqiponja nuk e harron folenë, por fluturon lart në qiell”; ne e vumë theksin te shqiponja dhe te foleja, kurse ai e vuri theksin te fluturimi dhe qielli. Për këtë “fluturim” dhe “qiell” si një interpretim ndryshe të vizitës së Papës do të shkruaj në shkrimin e ardhshëm.
Botuar në Gazetën Panorama
