Vështirë se mund të përshkruhet me fjalë një punë e Aion Teatër, katërshja e artistëve e përbërë nga Marsel Lesko, Federico Di Maio, Robert Bisha dhe Magda Saba. Nuk ka nevojë të jesh frekuentues i kultivuar teatri për të kuptuar se ky grup diçka sjell. Tërheq sallën në një vorbull ndjesish dhe emocionesh, pa i lënë kohë të mendojë e të gjykojë.
Imagjinoni një sallë teatri, një sallë çfarëdo, të madhe shumë apo të vogël aq sa të arrini të dalloni edhe detajet e fytyrës së artistëve që janë në skenë. Shtoni katër figura, njëra prej të cilave nuk resht së vallëzuari si të ishte diku ëndërr e diku makth, e veshur me të zeza e pastaj me të bardha, fytyrëborë me një flutur të zezë tyli në gjoks. Tani pamjeve dhe dritave shtojini tingujt. Instrumente të shumtë që i nënshtrohen gishtave mjeshtërorë të dy muzikantëve që improvizojnë, ritme që të përshkojnë, të hyjnë në çdo pore, sikur i kapërcejnë shqisat për të të mbërritur më shpejt në shpirt. E më pas një zë, një zë që mund të jetë piskamë, ledhati, këngë vaji, lot apo ekstazë.
Vështirë se mund të përshkruhet me fjalë një punë e Aion Teatër, katërshja e artistëve e përbërë nga Marsel Lesko, Federico Di Maio, Robert Bisha dhe Magda Saba. Nuk ka nevojë të jesh frekuentues i kultivuar teatri për të kuptuar se ky grup diçka sjell. Tërheq sallën në një vorbull ndjesish dhe emocionesh, pa i lënë kohë të mendojë e të gjykojë. Siç shkruan antropologu i Universitetit të Firenzes, Prof. Alessandro Bertirotti: “…me Aion Teatër arrihet në pikën më të thellë të vetvetes, ajo që duam të dashurojmë çdo ditë e që megjithatë e fshehim, ia fshehim edhe vetvetes…” Më erdhi ndër mend përshtypja e këtij antropologu ndërsa bënim intervistën me Marsel Leskon, pas një shfaqjeje në Romë. Në tavolinë u afrua një person që kishte asistuar në shfaqje. Me shumë druajtje iu drejtua artistëve të Aion me pak fjalë: “Nuk e di se ç’ishte kjo që pashë, por ju falënderoj se më emocionuat. Unë jam punëtor e nuk marr vesh nga këto gjëra, por më pëlqyet shumë”. Me sa duket është e vërtetë ajo që po më thoshte Marseli, se poezia është gjithandej dhe endet pa pushim, mjafton të gjejë një derë gjysmë të hapur dhe hyn.
Aion Teatër ka sjellë për publikun veprat “l’Epopea del Quotidiano”, “Lo Smarrimento”, “Canti Orfici – dedicato a Dino Campana” dhe “Lo Straniero” (poezi në shqip dhe italisht).
Marsel Lesko është autori i teksteve, deri përpara pak kohësh vetëm vargje në një italishte tepër të përpunuar. Prej disa muajsh përkrah italishtes, ai ka sjellë në skenë edhe shqipen. Është si një llavë e dalë nga thellësia e tij, pas shumë vitesh heshtjeje. Një shqipe që duket si e dalë nga vitet, që mbi supe mban fjalë të rralla e tek tuk të shpikura, një shqipe diku e lëmuar e diku me thepa, që përkëdhel e gërvisht e pushton. Këtë gjuhë trupa Aion çoi në nëntor të këtij viti në një teatër të Romës ku publiku, kryesisht italian, duartrokiti edhe pse tekstet nuk i kuptoi. Tingëllimi dhe muzikaliteti i shqipes së shkruar nga Marseli është një instrument tjetër që i shtohet atyre të përdorur nga Robert Bisha dhe Federico di Maio. Një instrument i gjallë dhe në përpunim të pandalshëm. “Ne jemi katër persona, por është si të jemi një, një diçka e vetme që lëviz, jeton e krijon, një frymë, ose më mirë një frymëmarrje e vetme” thotë Marsel Lesko.
Pikërisht pas shfaqjes në shqip “I huaji” realizuam këtë intervistë.
Bota Shqiptare: Po e filloj nga fundi. Pse pas shumë vitesh aktiviteti dhe shfaqjesh në italisht, keni vendosur t’i ktheheni shqipes?
Marsel Lesko: Nuk di ta them racionalisht arsyen. Thirrja e shqipes qe si uria. Në një çast të pacaktuar, stomaku fillon të gurgullijë dhe e kupton që duhet të hash.
Duke shkruar tekstin “I Huaji” rizbulova gjuhën shqipe nëpërmjet vargjeve, rigjeta tingëllimin, muzikalitetin e saj, forcën e disa fjalëve që në italisht janë të papërkthyeshme dhe që pikërisht për mënyrën se si tingëllojnë, arrijnë t’u japin jetë pamjeve. Është hera e parë që shkruaj në shqip dhe ndihem si ai fëmija që po mëson të notojë sërish pasi kishte harruar se si pluskonte kur ishte në barkun e nënës. Ndërsa shkruaja këtë tekst isha si i përfshirë nga kujtime të fëmijërisë që nuk e dija se i kisha ruajtur ende diku tek vetja. Por gjëja që më befasoi më shumë është perceptimi i ndjesive që shkonin përtej asaj ç’kisha jetuar unë në Shqipëri, është sikur nëpërmjet tingujve të shqipes po endesha në një kujtesë arkaike të Shqipërisë.
Pas kësaj përvoje, që më duket se paska qenë pozitive, ç’përfaqëson për ju tani kjo gjuhë nga e cila jeni “ndarë” (e kam fjalën për një ndarje gjeografike”) prej shumë vitesh.
Shqipja është për mua gjuha e qumështit, është kujtimi i një veze të ndarë përgjysmë me tim vëlla sepse aq ishin mundësitë në atë kohë. Është gjuha e rrëfimeve me shpirtra që bënim më shokët e fëmijërisë, e këngëve të gjyshërve të mi, gjuha e zjarrit teksa prisnim kamionët me shalqi; por është edhe gjuha e sharjeve të rojës së kooperativës kur vidhnim bar për delet, e këngëve që këndonim për të dëbuar frikën që na shtinte heshtja dhe errësira e rrugëve, gjuha e lojërave “nji limine dy limine tre sene karafile …”, apo pëshpërima e prindërve të mi kur fshehurazi flisnin për komunizmin, është vaji i gjyshit tim nën mbulesa kur qante për vëllanë e vrarë. Është gjuha e gjarpërit e mësueses që kur isha vetëm tetë vjeç më thërriste “këlysh reaksionar”. Shqipja është gjuha e telefonit, prej 21 vjetësh ai më zëvendëson përqafimet e munguara. Reflekset, reagimet, pra gjithçka që është instikt tek unë, flet shqip.
Si mund ta përshkruani procesin e “ringjalljes” së shqipes tek ju, ose më mirë të ringjitjes së saj në sipërfaqe? Tekstet e shfaqjeve tuaja të mëparshme kanë një lidhje që mund të quhet “molekulare” me italishten, me gjuhën, rrokjet, tingëllimet e saj. Si keni arritur të sillni në shqip këto tekste?
Ka qenë vërtet si një ringjitje në sipërfaqe. Studimet unë i kam kryer në Itali sepse në Shqipëri që kur isha nëntë vjeç kisha kundërshtuar. Që në atë moshë në një farë mënyre e kisha kuptuar që sado që të studioja, e ardhmja ime ishte e vendosur, ashtu si ajo e prindërve të mi dhe të gjithë të afërmve, ishim të deklasuar apo të përndjekur politikë. Kështu që librat e shkollës fillova t’i përdor për të ndezur zjarrin, por kjo nuk më pengoi ama të lexoj libra të tjerë, shpesh nga ata të ndaluarit që mbanin të fshehura nëna e tezet e mia. Kjo ka qenë jeta ime deri në moshën 15 vjeçare kur ika nga Shqipëria. Më pas, deri sa mbusha 20 vjeç, gjuha ime ka qenë ajo e kantiereve të ndërtimit, dialekti i Venetos nga i cili më pas kam mësuar dhe “filtruar” italishten.
Pra nëse shqipja është për mua gjuha e fëmijërisë dhe e rrugës, italishtja është gjuha e studimeve, e leximeve të shumta, e kantautorëve, e poetëve dhe e filozofëve. Gjithsesi gjuha është bijë e tingullit e kjo është ajo që mua më intereson të gjej tek veprat. Unë mendoj se nuk është domethënia ajo që prodhon tingullin, por është tingulli ai që në një farë mënyre prodhon domethënien. Prandaj duhet njohur shumë mirë tingëllimi i një gjuhe përpara se me të të krijosh muzikalitet apo vargje.
Pse “I Huaji”, pse “i huaj këtu/i huaj atje/ me sy në qiell/ kërkon atdhe”? Pse një tematikë e tillë ka dalë tek ty pas shumë vitesh të jetuara në Itali? Më duket sikur ndiheni më i huaj tani.
Po! Është pikërisht kështu. Sa më shumë bota prapambetet, aq më shumë unë e ndiej veten të huaj. Por “i Huaji” për të cilin flas nuk ka të bëjë më me kufijtë, përkundrazi ato kufij ai i ka kapërcyer. Është “i huaj” sepse nuk e njeh veten në parodinë sociale që ka përreth, në këtë farsë që “as të ngrin e as të djeg”. Unë nuk e ndjeja veten në shtëpi në Shqipëri, dhe nuk e ndiej veten në shtëpi as këtu. Në këtë botë plot me barriera, me kufij, tela me gjemba apo postblloqe, gjithkush shpesh e ndjen veten “të huaj”.
Jam dakord, po pse kaq të trishtuara vargjet tuaja? Gati të dëshpëruara: “Ha lot e më s’vajtoj / Me thonj shkruaj mbi mur / Jam i huaj /Mbi det dua një urë”
Poezia ka dhuntinë e madhe që arrin të shprehë me fjalë forcën e disa gjendjeve shpirtërore. Ose më mirë të disa “piskamave të dhimbjes”, nuk e kam fjalën vetëm për dëshpërimin apo trishtimin, por për atë që është pikëfillimi i domosdoshëm. Si ajo fara që për të parë diellin duhet më parë të çlirohet nga lëvozhga e saj dhe të shtyjë dheun e rëndë. Është “dhimbja pjellore që çdo krijesë përjeton për të ardhur në jetë”
Po ta shohësh mirë, nuk janë dhe aq të trishtuar këto vargje. Pse të trishtuar? Nëse shkruaj me thonj shkruaj në mur se dua një urë mbi det, kjo do të thotë se nuk po dorëzohem, nuk po heq dorë, edhe përpara një pengese kaq të madh sa muri po lë një shenjë, një thirrje, nuk po e lë veten në dorë të inercisë. Mendoj se pikërisht inercia, zakoni, është sëmundja më e keqe.
Ndonjëherë më duket sikur jetojmë në një fushë me lule që i kanë hedhur përsipër një shtresë asfalti. E megjithatë ndonjë lule arrin ta çaje bitumin dhe të dalë në sipërfaqe. Kur shkruaj, nuk injoroj asfaltin, por vëmendjen ma tërheq lulja, qoftë ajo edhe mikroskopike.
Cila është origjina e emrit të kompanisë tuaj Αιών Teatër?
Emri Aion përmbledh pikësynimin tonë. Origjina e emrit është pikërisht kthimi vazhdimisht në origjinë. Koncepti i kohës Aion është çasti i përjetshëm, e tanishmja e amplifikuar, nuk është koha kalendarike e shpikur nga njeriu. Aion është thelbi i çdo krijese dhe çdo gjëje. Në ëndrrat e çdokujt, ashtu si tek Miti, gjejmë imazhe dhe pjesë që nuk njohin distanca dhe epoka. Nuk ka një logjikë që ta shpjegojë, është si jeta; ajo qëndron në çastin e të jetuarit, ai çast që bëhet i përjetshëm.
Ndërsa për t’u kthyer tek emri. Punonim bashkë, nuk kishin ende një emër si grup. Edhe unë vetë nuk e desha, më pëlqente të ishim pa emër sepse nuk ka etiketa për kë zhytet në Aion. E ja që ky u bë më pas emrin ynë.
Ju vini nga një formim që mund të konsiderohet klasik. Ju dhe Magda Saba keni të diplomuar në Akademinë e Arteve Dramatike Silvio D’Amico, ndërsa Federico Di Maio dhe Robert Bisha janë të diplomuar në konservatorë. Si keni “dalë” nga shinat e klasikes (ka qenë e lodhshme në raportin me artin “tradicional”) dhe pse e keni ndjerë këtë nevojë për t’u shprehur “ndryshe”.
Shtysa qe gati fizike. Dola nga binari i një treni që s’po arrinte kurrë, jo se kush e di ku po udhëtonte, po kush e di ku kishte ndaluar një herë ë përgjithmonë. Një tren i palëvizshëm që transporton pasagjerë pa dhënë më emocionin e udhëtimit. Po ta marrësh hollë, pikërisht fjala “shinë”, që tamam i përshtatet Akademisë, është fare jashtë artit dhe jetës. Klasikja është diçka që mund të marrë domethënie të tjetërsuara, e në Akademi ajo bëhet formë e vdekur, që përsëritet, me ndonjë variacion në formë, dhe që kthehet në një lojë intelektuale në vetvete. Seicili prej nesh ka frekuentuar klasiken gjatë studimeve sepse këtë ofrojnë institucionet. Por unë besoj se seicili prej nesh nis një udhë “artistike” sepse ka urgjencë që të jetojë nëpërmjet artit, jo që ta ktheje artin në një zanat që t’i japë mundësi për të jetuar.
Raporti me të ashtuquajturin “art tradicional” është si të shohësh një shqiponjë në kafaz; natyra e shqiponjës është që të fluturojë (qesh: “Më erdhi ndër mend e para shqiponja ngaqë jam shqiptar apo se nuk mund të përfytyrohet një shqiponjë nën dry?”)
Shfaqjet tuaja janë një triumf i emocioneve, ndjenjave, që prekin, diku duke gërryer e diku duke përkëdhelur. Janë momente që mbeten brenda shikuesit. Është vështirë të shpjegohen me fjalë. Aq më shumë që pjesë e tyre përbërëse janë muzika, ritmet dhe lëvizjet e trupit që duket sikur rrethojnë me një kurorë valëvitëse fjalët. Si ndërtohet një shfaqje e Aion Teatër?
Ne nuk i paraqesim shfaqjet tona për t’i kuptuar, ose më mirë, e kuptuara është një rrjedhojë e emocionit që krijohet. Ne nuk rrëfejmë, nuk shfaqim, ajo që bëjmë në skenë është ajo ç’ka ndodh. Është një gjeometri organike që bën të mundur këtë, në mënyrë gjithnjë dinamike dhe kurrë njëlloj me një herë tjetër.
Në themel të çdo pune tonën është Dëgjimi. Përpara se të fillonim t’i paraqiteshim publikut, në Aion kemi punuar për gati një vit e gjysmë për pastrimin” nga të gjitha mbistrukturat akademike, kulturore dhe mbi të gjitha nga ideja e teatrit dhe artit në përgjithësi.
Nuk jam në gjendje të respektoj një akt të vendosur më parë dhe të fiksuar sepse dëgjoj atë çka ndodh. Secili prej nesh punon në këtë mënyrë, prandaj puna jonë është gjithnjë e re në një farë mënyre. Me pak fjalë : gjatë shfaqjes nuk respektoj një ecuri të përcaktuar më parë sepse dëgjoj atë ç’ka ndodh, Dhe të njëjtën gjë bëjnë dhe anëtarët e tjerë të grupit, prandaj puna jonë rezulton gjithnjë diçka “ndryshe” sa herë që hipim në skenë.
Në përgjithësi kemi punuar mbi tekstet e mia, me përjashtim të “Canti Orfici” të Dino Campana. Por deri sa bëhet fjalë për poezi, poeti them se është një lloj “shërbyesi” e nuk ka shumë rëndësi se kush është. Duke u kthyer tek akademitë që përmendëm më parë. Një problem i tyre është se kalojnë më shumë kohë duke shpjeguar se Beethoveni ishte i shurdhët kur ka shkruar simfoninë e nëntë, se sa thjesht të ta vinin ta dëgjoje.
Keni pasur rastin të keni përballë për shumë kohë një publik të rafinuar italian. Kohët e fundit edhe atë shqiptar. Me ndryshimin ama që shfaqjet tuaja në Shqipëri apo Mal të Zi janë zhvilluar në vende të hapura për një publik të zakonshëm që ndoshta nuk ishte i përgatitur për artin tuaj. Si ka qenë për juve kjo përvojë? Po për dy artistët e kompanisë që nuk janë shqiptarë?
T’ju them të drejtën edhe në Itali punët tona i kemi shfaqur edhe në vende të hapura, në hapsira si për shembull stacioni Ostiense i Romës ku kishte një publik të shumëllojshëm, që nga të pastrehët, të huajt apo udhëtarët që nxitonin të kapnin trenat. Reagimi i tyre na ka habitur. Pak pas fillimit të performancës tonë, shumë njerëz u ndalën për ta na parë dhe u krijuar një atmosferë vëmendjeje dhe pjesëmarrjeje si rrallëherë na ka qëlluar edhe në një teatër me një publik të quajmë “më të rafinuar”. Ajo që ne propozojmë është për të gjithë, përtej kategorive kulturore apo çdo lloj etiketimit tjetër; ne duam të komunikojmë me ndjeshmërinë e secilit, jo me racionalitetin. E ndjeshmëria nuk etiketohet dot, nuk klasifikohet dot, aq më shumë kur ajo është krejtësisht e virgjër.
Kur kemi qenë në Orikum dhe në Shkodër ku kemi çuar shfaqjen “Rozafa” pati shumë persona që me sinqeritet na thanë se ishin prekur nga puna jonë. Atëherë ne perceptuam një ndjeshmëri ndryshe të publikut, një ndjeshmëri më të gjallë, më me pasion se ajo që zakonisht gjejmë në Itali. Nuk di të them pse, por edhe Federico e Magda, dy artistët e trupës që janë italianë, e vunë re dhe na e thanë mua dhe Robertit. Përveç faktit që ndjemë një gatishmëri dhe mikpritje që për fat të keq në Itali nuk e gjen më, ose ndoshta e gjeje përpara 50 vjetësh. Por këtë ne, unë dhe Roberti, e prisnim në Shqipëri, Magda dhe Federico ndoshta jo.
Si ka qenë jeta juaj para teatrit? Ose më mirë t’ju pyes si ka qenë fëmijëria juaj? Vitet e jetuara në Shqipëri dhe ato të rinisë së hershme të kaluara në Itali.
Kur kam qenë pesë vjeç kam rënë në një kazan me ujë të përvëluar. Kam përshtypjen se ai ka qenë çasti kur kam hyrë në “pusin e zi” të teatrit dhe s’kam dalë më kurrë. Nuk e kam fjalën për Teatër si vend argëtimi apo rrëfimi, por për mënyrën se si ne e mendojmë dhe e jetojmë teatrin, për atë oqean ku mëson të notosh me misterin. Për fëmijërinë time, më mirë të mos flasim se ka qenë aq e mbushur me peripeci, sa nuk do na mbetet kohë për të folur për tjetër gjë. Unë kam ardhur mjaft i ri në Itali, megjithëse pata kohë të jetoj rënien e regjimit komunist në Shqipëri, e tani po asistoj këtu në Itali në një dekadencë të ashtëquajturës “demokraci kapitaliste”.
Deti dhe fëmija është një pjesë e punës suaj të fundit që mua personalisht më ka tronditur. Ju nuk e keni përjetuar kalimin në det, apo po? Çfarë ju ka shtyrë të shkruani një tekst të tillë?
Si nuk e kam përjetuar kapërcimin e detit? Unë kam mbërritur në Itali me atë që njihet si eksodi i marsit, në vitin 1991 me anijen Panama. Madje kam shkruar dhe një film që në italisht titullohet “Il Viandante” (Udhëtari).
Tek “Deti dhe fëmija” kam krijuar një dialog mes këtyre dy zërash. Desha që t’i jepja një grykëderdhje tjetër dhimbjes për një humbje jete. Vdekja, për mua , nuk është ajo që na kanë mësuar, nuk është fundi. Unë them se është si shkrirja e një akullnaje në det, një kthim tek Gjithçkaja. Është një temë delikate dhe për respekt ndaj atyre që kanë pësuar e përjetuar një humbje, dua të sqaroj se nuk them se dhimbja duhet larguar, por ajo duhet të jetë një lindje e re. Në fund të fundit edhe teksti im është një këngë dhimbjeje për gjithë ato nëna që u është zbrazur shpirti nga dhimbja.
Meqenëse jemi tek fëmijët. Ju keni dhe një laborator teatral për të vegjlit. Pse keni ndjekur edhe këtë drejtim? Në shfaqjet që organizoni për ta ka ndonjë ndryshim për sa i përket perceptimit?
Them se serioziteti bëhet vërtet diçka serioze atëherë kur nuk e marrim veten shumë seriozisht. Duket si një lojë fjalësh. Por nuk është kështu.
Për mua fëmijët janë mësuesit tanë! Janë një lloj pasqyre e jona, nuk ua hedh dot për asgjë. Gjatë laboratoreve dhe shfaqjeve për fëmijë luajmë me ta, luajmë me tingujt, me zërin, me muzikën apo maskat. Edhe ne jetojmë nëpërmjet tyre spontanitetin, është një dhuratë që ata na bëjnë. Kur punon me fëmijët e di kur fillon, por nuk e di kur mbaron. Për fat ata nuk e ndajnë shfaqjen tonë nga ajo ç’ka jetojnë në atë moment. E të them sinqerisht me ta kemi mësuar edhe ne të luajmë vërtet.
Irida Cami
In italiano: Aion Teatër, tra Dino Campana e leggende albanesi (Stranieriinitalia.it)
