Gëzim Hajdari është poeti shqiptar më i pranishëm antologjive botërore, më shumë se cilido shqiptar tjetër, duke qenë kështu edhe ndër më të studiuarit e letrave shqipe jashtë Shqipërisë. Por siç ndodh shpesh është pak i pranishëm e pak i ndjekur nga vet Shqipëria për të cilën ka bërë të flitet nëpër ambientet më elitare të poezisë botërore. Edhe pse paradoksale poeti me një talent të shpërthyer më së shumti e të mirëpritur tej mase jashtë Shqipërisë ka me vendin amë marrëdhënie të ndërlikuara e dyfaqëshe siç nuk mund të mos i kishte cilido idealist që për kohëra të gjata pat ëndërruar një Shqipëri më të mirë, duke varur shpresat në ndryshimet politike, sipas autorit të pambërritura kurrë.
Por Shqipëria është e pranishme në vargun e tij të lirë, të thjeshtë, komunikues e të kapshëm, që nuk u ngjason aspak poetëve që me stile të padeshifrueshme duket sikur shkruajnë për të komunikuar vetëm me ndonjë koleg që ndan me ta të njëjtin kod shkrimi, minimalist, hipermetaforik, simbolist, surrealist, e çfarëdolloj figurash të tjera që eufimizojnë mendimet e hedhura në letër vrullshëm. Shqipëria e tij është e pranishme sepse nuk ka si të mos flasë për Shqipërinë, ku ka jetuar, por është një Shqipëri universaliste, e dhënë nga fshati i lindjes dhe më pas atdheu adoptues, Frosinone. Thënë kështu shumëkush mund të trembej përpara një letërsie rurale nga ato që i kish aq për zemër realizmi socialist, e që shkuan me kohë, por është krejt e kundërta, e këtij fenomeni, përmasat rurale janë të një universaliteti të pakrahasueshëm, që bën të reflektosh, për lidhjet e njeriut me kozmosin në një mënyrë të drejtpërdrejtë që bëjnë ta përjetojnë të gjitha shqisat. Pastaj ka akoma më shumë Shqipëri në stilin e poetit, që nëse profanëve mund t’u duket prozë e këputur vargjesh, teknikëve nuk ka si të mos u bjerë në sy sensi epik, por jo ai patriotiku patetik që imiton rapsodët e lashtë, por ai që ka të bëjë me rëndësinë e fjalës, përshkrimin e drejtpërdrejtw dhe formësimin e marrëdhënieve njeri – natyrw, botë e jashtme, botë e brendshme, në një realitet i perceptuar i gjithi së brendshmi në mënyrë tri-përmasore.
Sepse tek e fundit edhe vetë autori është një teknik i letrave, përveç të qenit një farkëtar i zellshëm i poezisë. është një poet shqiptar që do të mbetet në historinë e poezisë shqipe por edhe një qytetar i botës, fakt ky që rrjedh jo vetëm nga dy-gjuhësia e tij por edhe nga pikëpamja antinacionaliste, dhe antipatetitste e tij. Një shkrimtar i tillë ka shumë ç’t’i mësojë Ballkanit, dhe gjithë poetëve që u këndojnë shtetucëve me komplekse të mëdha psikologjike, që flasin për kufij të zgjeruar, popuj të bymyer, e lavdi të projektuara qiejve me shovinizëm. Por kanë ç’të mësojnë prej tij edhe poetucët e depresionuar të poezisë perëndimore që zvarriten turivarur mes dramave të përkohshme, e mikroskopike, që shuhen me një poezi njëminutëshe.
Si ka hyrë poezia në jetën tuaj, gjatë komunizmit, si e ka pritur regjimi atë?
Kontakti im me poezinë lind që në moshën 11 vjeçe por është një histori shumë e gjatë që më është dashur ta përmbledh disa herë nëpër intervista. Ka nisur në fshatin ku unë kam lindur, në Hajdaraj, vazhdoi pastaj në gjimnaz ku edhe u konsolidua. Pastaj erdhi vëllimi i parë me poezi i quajtur “Antologjia e shiut” që del një muaj para rrëzimit të diktaturës së Enver Hoxhës, natyrisht ka qenë një rrugëtim i mbushur me probleme politike, censure, mungesë lirie, që nuk ndryshuan as pas rënies së komunizmit. Edhe më pas kam pasur probleme të tilla e madje jam kërcënuar edhe me jetë. Unë gjithmonë bëja pjesë tek idealistët, besoja se do të ndryshonin shumë gjëra, se do të ndërtohej një Shqipëri e re më e ndershme më e ligjshme, më transparente, por nuk ndodhi asgjë e tillë. Si gjithmonë idealistët janë humbësit e mëdhenj. Edhe në këtë rast fituan po ata që ishin fitimtarët e mëparshëm, ata që ishin ideologët e regjimit. Ndërsa pjesës më të lodhur më të vuajtur të vendit iu desh të largohej. Edhe sot mbeten po të njëjtat kushte. Në Shqipëri nuk ka ndryshime. Një pjesë e mirë e idealistëve u detyruan të iknin, dhe Shqipëria mbeti e njëjta që ishte. Kjo natyrisht nuk do të thotë se ne kemi ndërprerë lidhjet me Shqipërinë. Tek Poema e mërgimit (Poema dell’esilio), shpjegoj gjithë këtë situatë. Aty flas për gjithë dështimet e mia në marrëdhënie me Shqipërinë dhe dështimet e Shqipërisë me veten dhe të ardhmen.
Çfarë përmbante “Antologjia e shiut”, botuar në fund të viteve ’80?
E kisha përmbledhur në ’85 por nuk ishte e mundur të botohej sepse nuk përmbante vjersha që t’i këndonin jehonës e lavdisë së partisë, rolit të partisë, socializmit etj. Për të ma botuar kërkonin që unë të bëja jo pak ndryshime. As titulli nuk ishte i përshtatshëm sipas drejtorit të shtëpisë botuese Naim Frashëri, sepse simbolizonte Antologjinë e lotëve, dhe binte në kundërshtim me fitoret e partisë komuniste dhe të socializmit në Shqipëri që nuk kishte si të pranonte pesimizëm e lot. Prandaj u arrit të botohej vetëm pak kohë para rënies përfundimtare të diktaturës. Pastaj u botua në Itali, dhe së shpejti do të botohet sërish i pacensuruar në Shqipëri.
Si ndodhi që më pas u transferuat në Itali?
Kjo është një pyetje që ma bëjnë shumë gazetarë shqiptarë por pastaj në përgjithësi nuk e botojnë përgjigjen, nuk e di pse, madje e censurojnë edhe kur botojnë intervista të miat të botuara në shtypin italian. Unë erdha në Itali në ’93, pasi isha i kërcënuar për vdekje në Shqipëri. Merresha me politikë isha kryetar i partisë republikane, në Lushnjë, dhe madje isha kandidat për deputet në ’92, isha ndër 4-5 republikanët e parë në Shqipëri. Shkruaja në gazetën Republika, ku denoncoja krimet e politikës në Shqipëri, por edhe shpërdorimet e regjimit paskomunist shqiptar. Kështu ika i zhgënjyer, nga një Shqipëri që nuk arriti të bënte ndryshime radikale. Për mendimin tim do të duhen 50 vjet që Shqipëria të arrijë stadin e zhvillimit që duhet. Në 18 vjet pas komunizëm politika shqiptare nuk ka pasur interes të ndryshojë këtë situatë. E drejton e njëjta klasë politike, ata që dje dënuan, burgosën, varën, ata janë të njëjtët që drejtojnë edhe sot. Sot janë deputetë ministra, ambasadorë, atashé kulturorë. Utopia e socializmit real sot quhet demokraci. Duhet të nxirret një ligj, që gjithë elita e njëherë e një kohe, nuk duhet të jetë më e pranishme në jetën politike shqiptare, duke përfshirë që nga funksionarët e burokratët e lartë, deri tek ata në rrethe, gjithë ç’përmbante nomenklatura e gjerë e partisë. Duhet të vijë brezi i ri, ndryshe Shqipëria nuk ka si të ndryshojë. Edhe pse kanë kaluar pothuaj 20 vjet nuk shihet brezi i ri në skenë, nuk janë kthyer. Për pasojë nuk ka ardhur mentaliteti i ri.
Megjithë zhgënjimin tuaj të madh ka shumë Shqipëri në poezitë tuaja…
Po patjetër, ndryshe nga ç’thonë nganjëherë gazetat poezia ime nuk është italiane, por është një ndërthurje kulturash ashtu siç bënin tek e fundit edhe humanistët e mëdhenj. Shqipëria bën pjesë tek unë sepse bën pjesë në trupin tim, në trurin tim, në fjalën time. Por kjo nuk duhet ngatërruar me të qenin nacionalist. Unë nuk jam nacionalist dhe njeriu nuk duhet të jetë nacionalist. Ne mbartim një kulturë, kulturën tonë, por duhet të jemi edhe shqiptarë edhe qytetarë të botës, mysafirë të botës. Duhen respektuar kufijtë tanë, atdheu ynë, por duhet dhe tejkaluar. Nuk do të hyjmë në familjen e madhe evropiane vetëm si shqiptarë por edhe si qytetarë të botës.
Çfarë do të thotë sot Shqipëria për ju?
Shqipëria për mua vazhdon të jetë atdheu im që vazhdon të masakrohet edhe pse kanë kaluar pothuaj 20 vjet nga rënia e bustit të Enver Hoxhës. Vazhdon të poshtërohet, vazhdon të jetë vendi më i korruptuar në Evropë, i keqpërdorur nga një klasë politike më se e korruptuar.
Por Shqipëria në poezitë tuaja perceptohet në një mënyrë shumë universaliste, nëpërmjet Darsisë, fshatit ku keni lindur, natyrës shumë të gjallë në gjithë elementet e saj… Janë edhe elemente origjinalë, që rrallë ndeshen në poezinë shqiptare, të një Shqipërie rurale, por jo të mangët, e as provinciale…
Këto janë simbole, pjesë të vendit tim por që e shndërrojnë në një temë universale, të lidhjes me atdheun, me rrënjët e veta, në lidhjen emocionale me vendin ku kam kaluar një pjesë të mirë të jetës sime. Për sa i përket elementëve të natyrës synimi im ka qenë të rikuperoj elementët mistikë këtij mesazhi të madh të lidhjes mes nesh dhe kozmosit, mes nesh dhe natyrës. Është një element shumë tërheqës që e kam zbuluar tek mistikët arabë. Unë i kam kushtuar jetën studimit, dhe udhëtimit, është një përkushtim i plotë. Është e vështirë që kjo të kuptohet nga shtypi shqiptar që është ende i burgosur nga dogmat e realizmit socialist. Duhet shkruar për ata që vijnë pas vdekjes, për ata që vijnë pas 100 200 vjetësh, duhen vite që të kuptohet këto lloj gjërash. Nuk është e lehtë sot që në një botë frenetike, materialiste si kjo e sotmja, një poet të përmbushë misionin e vetë. Poeti nuk duhet të ulet e të shkruajë për problemet e tij të vogla. Një nga misionet e mia është rikuperimi i misionit të poetit, që duhet edhe të çojë përpara manifestin letrar, dhe sensin jetik e muzikor të fjalës poetike. Deri dje poeti ishte zëdhënës i një epoke, kurse sot poezia perëndimore u këndon fobive, gjërave të vogla. E njëjta gjë vlen edhe në Shqipëri, ku pothuaj nuk ka fare poetë.
Ju e ndiqni poezinë shqipe rregullisht? Poezia shqiptare ka një prurje të jashtëzakonshme, janë me qindra autorët e rinj shqiptarë që botojnë kryesisht poezi, ju e ndiqni këtë fenomen?
Po pa tjetër, e ndjek me kujdes edhe sepse shpesh më ndodh të jap leksione për poezinë shqipe. Është shpejt të jepen patenta, koha do të tregojë e do të përzgjedhë.
Nuk besoj se mund të shkruhet poezi duke lindur e duke vdekur në Tiranë, duke shëtitur nga një pallat, në tjetrin, nga liqeni tek godina e qeverisë… Poezia duhet të zhvishet nga lidhjet nacionale dhe të ikë në udhëtim, të kapërcejë kufizimet që sjell përmasa nacionale. Kohët duhet të sjellin të tjera prurje. Por është vështirë të vlerësohen kaq shpejt poetët shqiptarë. Për momentin vitet e gjata të komunizmit kanë lënë gjurmën e vet negative dhe është e vështirë që të zhbëhet. Fakti është që asnjë poet shqiptar nuk bën pjesë në fondin evropian. Ku janë poetët e mëdhenj shqiptarë? Ka djem dhe vajza që mundohen të shkruajnë diçka, në emër të modernizmit. Dhe gazetat shqiptare, që janë pasqyrim i jetës politike e kulturore shqiptare, vazhdojnë tu bëjnë jehonë në atë gjullurdinë e përgjithshme që ka kapluar Shqipërinë në vitet e fundit. Përjashtimet janë të pakta.
Çfarë doni të thoni kur denonconi faktin se në Shqipëri ende janë të vlefshme parimet e realizmit socialist? Në vitet e fundit kanë qenë të panumërta përpjekjet e vlefshme e të pavlefshme për t’iu rebeluar realizmit socialist…
Në Shqipëri, ose më mirë të them edhe gazetat jashtë Shqipërisë vazhdojnë të na servirin pseudo-mitet e realizmit socialist si simbolet e letërsisë moderne shqiptare. Vazhdojnë të na i paraqesin madje shumë autorë si mbrojtës të të drejtave të njeriut, ndërsa është fakt që e dinë të gjithë se bëhet fjalë për ata që deri dje u kanë thurur poemat më madhështore luftës së klasave, kanë qenë artistë të Enver Hoxhës, dhe nuk kanë bërë asgjë kundër luftës së klasave. 146 intelektualë janë vrarë në emër të atij regjimi. Artistët e Hoxhës, në të mirë apo në të keq hynë në histori, duhet të historizohen por nuk duhet të përdoren akoma si vlera absolute sepse kështu denigrohet kultura shqiptare dhe prurjet e reja. Si të thuash ka rënë diktatura por është ende gjallë kultura e regjimit. Por kjo nuk është një temë me të cilën mund të merrem tani sepse e kam trajtuar në librin tim më të ri dhe atje është e sqaruar ashtu siç e mendoj. Poetët e Tiranës janë njerëz me pushtet, dhe vazhdojnë të jenë poetë oborresh. Deri dje ishin në shërbim të politikës dhe sot janë po ashtu ministra e deputetë.
Në poezitë tuaja del shpesh herë ankesa e harrimit nga Shqipëria, e thënë më hapur, kjo do të thotë që Shqipëria nuk tregon kujdes për letërsinë shqipe të shkruar jashtë?
Po, sepse unë nuk i kam kënduar Shqipërisë, ajo Shqipëri për të cilën kam kënduar unë është diçka mitike, ashtu siç do të doja unë të ishte. Siç edhe e ëndërronin humanistët shqiptare. E kam fjalën për Shqipërinë e ligjshme, të fjalës së lirë, Shqipërinë demokratike të njerëzve të ndershëm, që respektojnë njeriun dhe vlerat e vërteta. Shqipëria nuk ka si të tregojë kujdes për ne. Shqipërinë në përgjithësi e kanë bërë migruesit, ata që kanë jetuar në mërgim. Ata që kanë lindur në Tiranë i kanë kënduar vetëm Tiranës dhe nuk kanë nxjerrë asgjë të madhe nga kjo.
Si shpjegohet një fenomen i tillë, ndërsa është krijuar tashmë një kontingjent shkrimtarësh që nuk mund të shpërfillet, dhe që bëjnë që të flitet mirë për Shqipërinë jashtë saj?
Kjo ndodh sepse kultura në Shqipëri manipulohet nga pushtetarët. Vetë poetët janë vetë pushtetarë. Në asnjë vend të botës nuk ndodh që poetët të jenë pushtetarë ashtu siç ndodh në Shqipëri. Poeti duhet të rrijë larg dhe duhet të ketë një sens kritik ndaj botës që e rrethon sepse nuk mund të mos synojë një botë më humane, më të drejtë, ndërsa poetët tanë në të vërtetë janë cinikë. Dhe mbi të gjitha nuk ka kritikë, nuk ka lindur akoma kritika. Është një vend shumë provincial, i papërfillshëm. Mjafton të shikohet sa pak e pranishme është Shqipëria e Tiranës në libraritë e Evropës.
Shpesh herë ju cilësoheni si një poet migrues. E ndieni për shtat këtë fjalë apo ju duket një kategorizim zvogëlues?
Po patjetër. Ta quash veten poet migrues është nder i madh, është privilegj. Shkrimtarët e tjerë nuk duan të quhen kështu sepse sta synojnë të trajtohen si shkrimtarë sallonesh, kërkojnë të barazohen me Baricco-n dhe të tjerët. Është një nder i madh sepse gjithë mistikët e poetët më të mëdhenj kanë qenë të gjithë migrues. Kanë qenë të tillë sepse çliroheshin, nga kombësia, arrinin përmasa të tjera, vlera universale, përndryshe do të mbeteshin provincialë. Kjo nuk arrihet të kuptohet në Shqipëri. Njerëzit e quajnë veten shkrimtarë sepse kanë bërë dy libërtha e ca poezi, ndërkohë që të jesh shkrimtar e poet do të thotë të njohësh botën, të tejkalosh përmasat dhe kufizimet e ambientit prej nga vjen. Duhet të njohësh filozofinë, teologjinë, letërsinë. Nuk ka pse mos të të pëlqejë përkufizimi migrues, sepse kjo do të thotë se je shqiptar por je edhe mysafir i botës, është diçka tejet pozitive. Poezia migruese është poezi që lëviz, që transformohet, është shqiptare, por edhe universale, i përket botës, jo vetëm Shqipërisë, pra nuk ka si të mos jetë plot me botë. Është një titull që duhet fituar, jo kushdo mund të jetë i tillë, sepse do të thotë të krijosh vlera, të krijosh një poezi që u flet popujve të ndryshëm, që u mëson artin e dialogut popujve, që u mëson të gjithëve të jenë të huaj dhe migrues në botë, për t’u kuptuar.
Shpesh herë përkufizimin “shkrimtarë migrues” shqiptarët që shkruajnë në gjuhë të tjera e cilësojnë si getizim, kategorizim zhvlerësues, etj…
Janë të rinj dhe duhet kohë për të arritur këtë përmasa. Përpara se të arsyetojnë në këtë prizëm duhet të studiojnë, të hulumtojnë, e të çojnë përpara manifestin letrar, nuk është diçka e thjeshtë. Në një demokraci të gjithë mund të flasin por jo të gjithë vlejnë. Kjo është një temë shumë interesante për mua sepse kam studiuar letërsi krahasuese.
Si jetoni me dy-gjuhësinë? Kur keni filluar të shkruani italisht?
Kam filluar të shkruaj që në vitin 1993, me librin tim të dytë “Ombra di cane”. Të shkruash në dy gjuhë është një stimul, është një çlirim përfundimtar, do të thotë të matesh me botën, por të mos harrosh as gjuhën e nënës, atë që Dante quante “il parlare materno”, gjuhën e dashurisë. Për mua ka qenë një sakrificë mbinjerëzore, i detyruar të braktis vendin tim, duke përballuar punët më masakruese. Pastaj të vazhdosh studimet universitare, të shkruash edhe shqip edhe italisht, dhe të përpiqesh të krijosh vlera të mëdha, të mbijetosh, e për më tepër të përballosh imazhin e keq të vendit tënd, në mungesë të shtetit tënd… Megjithatë me përkushtim ia dilet. Ka qenë edhe një arsye pragmatike. Në Itali jetojnë 500 mijë shqiptarë por askush nuk blen librat e mi, lexuesit e mi janë evropianë, janë nga vende të ndryshme të botës, por nuk janë shqiptarë. Kështu kjo ka qenë një nevojë e natyrshme për lexues. Librat e parë i kam botuar me paratë e mia sepse nuk kisha lexues. Brezi i parë i migruesve shqiptarë ishte i detyruar t’i përkushtohej nevojës për mbijetesë, nuk kishte kohë për kulturë. Brezi i dytë e i tretë, natyrisht do të kthehet pastaj tek identiteti, tek kultura. Një faj të madh e ka mungesa e një instituti kulture shqiptare, mungesa e politikave kulturore të shtetit shqiptar, detyrimisht lexuesi shqiptar duhej të kultivohej e promovohej nga shteti. Kështu poetit shqiptar i duhet të përpiqet në mënyrë mbinjerëzore i vetëm.
Ç’pasoja kanë pasur tek ju marrëdhëniet me atdhetë tuaj – të themi – Italinë, me imazhin e saj të keq për shqiptarët, dhe Shqipërinë me nacional-proviancializmin e saj?
Në të tilla kushte është e vështirë dhe unë mendoj se brezit tim i ra fati më i keq. Me kalimin e viteve kuptohet gjërat do të ndryshojnë pak nga pak. Kurse nacionalizmi, ai komb-formues, ka perënduar dhe e ka bërë të vetën me kohë, kjo që mbetet tani është thjesht diçka patetike, që i vë njerëzit të jenë njëri kundër tjetrit. Është një pengesë që nuk lejon integrim në familjen evropiane. Është diçka që nuk sjell asgjë të mirë as për ekonominë, as për kulturën. Kufijtë dhe flamurët duhen respektuar por edhe duhet të tejkalohen për tu integruar në një identitet më të gjerë dhe më paqësor, tolerant, e pozitiv për të gjithë.
Ku shihet ky lloj nacionalizmi në kulturën shqiptare?
Kur unë kam filluar të shkruaj edhe shqip edhe italisht, ka pasur shumë reagime nga kolegë të mi, nga njerëz që përfaqësonin kulturën shqiptare, por edhe nga shtypi shqiptar, të cilët shpesh herë më kanë cilësuar si tradhtar, dhe armik të kulturës shqiptare. Kanë qenë vështirësi të tmerrshme. Duhen edhe edukuar njerëzit e kulturës shqiptare. Ballkani është vendi ku kanë lindur perënditë, mitet, një vend fatalist, i despotëve, i diktatorëve, i mistereve. Kështu Ballkani vuan nga sëmundja foshnjore e nacionalizmit por më shumë se gjetkë vuan Shqipëria sepse Shqipëria ka qenë e mbyllur për pothuaj 50 vjet. Të tjerët, kanë pasur marrëdhënie të mira me pjesën tjetër të Evropës. Kurse në Shqipëri është e tmerrshme, sepse elitave u ka leverdisur, ta kontrollojnë nëpërmjet nacionalizmit. Dhe kështu Shqipëria ka një nacionalizëm të tmerrshëm. Edhe sot mungon një politikë largpamëse në lidhje me kulturën.
Stili juaj i të shkruarit është disi i veçantë, vargjet e lira që ngjasojnë me prozën. Si ka ardhur ky lloj stili, cilët kanë qenë shembujt tuaj letrarë?
Baza e stilit tim ka qenë dhe vazhdon të mbetet epika shqiptare, në kuptim që epikët shqiptarë përshkruanin çdo gjë në mënyrë të drejtpërdrejtë, i jepnin rëndësi fjalës jo figuracionit. Kjo i jepte poezisë epikë. Kuptohet kjo nuk duhet ngatërruar me nacionalizmin që përcillnin rapsodët, sepse ato janë regjistruar në kohën kur luftohej për mbijetesën e kombit shqiptar. Unë kërkoj të zgjedh epikën si alternativë të poezisë minimaliste, bashkëkohore. Në stilin e veprës sime poetike pastaj kuptohet ndërthuren shumë elemente si epika shqiptare, tradita orientale, ajo perëndimore natyrisht, e mistikëve arabë, etj. Ndodh shpesh një gabim i madh me poetët shqiptarë, ata që jetojnë në Itali shkruajnë si italianët, ata që jetojnë në Francë shkruajnë si francezët. Ky është gabim, një poet shqiptar kudo qoftë duhet të këndojë si ballkanas e si shqiptar, me një farë shkrirje traditash, por duhet të mbesë karakteri.
Marjola Rukaj
Shqiptari i Italisë i muajit janar 2009
