Edhe në këtë stinë çmimesh letrare, Shqipëria nuk ngeli pa u përmendur. Këtë herë çmimin Grinzane Cavour për kulturën mesdhetare iu dha Elvira Dones-it, shkrimtares bashkëkohore shqiptare, ndër më të njohurat jashtë kufijve shqiptarë. Ai që shpuri çmimin në duart e shkrimtares ishte libri i saj i fundit, “Vergine giurata” i shkruar italisht, e botuar në 2007 nga shtëpia botuese prestigjioze Feltrinelli. Libri që u bë i pranishëm në gjithë libraritë e bibliotekat italiane pati një sukses të konsiderueshëm dhe vlejti për njohjen e fenomenit të virgjinave shqiptare nga afër, në jetën e tyre intime ashtu si vetë autorja i ka njohur larg klisheve të zakonshme të gazetarisë perëndimore që gjeti në to mishërimin e kafshëve ekzotike të denja për reportazhe emisionesh alternative.
Libri ka për personazh kryesor pikërisht një nga virgjinat shqiptare, një vajzë nga malësia e Shkodrës që sakrifikon feminilitetin e saj për të udhëtuar e lirë në kushte të vështira ndërsa i duhej të zbriste në qytet për të marrë ilaçet për xhaxhain e saj të sëmurë. Pas vitesh të gjata vetmie, Hana vendos të ndërrojë mënyrë jetesë pranë një kushërirë në ShBA, ku do të gjejë më pas edhe dashurinë edhe feminilitetin. Libri tregon rrugëtimin e saj drejt rigjetjes së vetvetes. Është shkuar kështu përtej fenomenit, përtej dukshmërisë në historinë e vërtetë të parë nga afër të një virgjine shqiptare, të një gruaje të vetmuar e cila pendohet për vendimin shkatërrues të qenies së saj.
Libri, që ka shumë prej rrjedhshmërisë së një filmi, dikton vetvetiu hap pas hapi skenarin që pakkujt mund ndër lexuesit e tij mund t’i ketë shpëtuar .
Dhe në fakt nga ky libër do të dalë së shpejti një film. Do të ndiqet rrjedha e librit dhe e jetës së Hanës, do të nisë në Shqipërinë e maleve të izoluara, dhe do të përfundojë larg përtej oqeanit në realitetin e ri. Përpunimi i projektit ka filluar, të përfshijë në të përveç shkrimtares shqiptare me detyra shumë- rolëshe, dhe shoqërinë e saj të produksionit Donesmedia, por do të jetë natyrisht edhe një bashkëpunim ndërkombëtar siç nuk mund të ishte ndryshe nisur nga vetë natyra e filmit. Për rolin e Hanës diskutohet për emra të njohur të kinematografisë ndërkombëtare sot, ndër të cilat me mundësi shumë të mira ylli i ri i zbuluar nga vëllezërit Dardenne në festivalin e fundit të Cannes, Arta Dobroshi, me natyrë e dialekt tejet të përshtatshëm për një Hanë shqiptare, të natyrshme e pa nuanca theksash veshvrasës.
Muajt e ardhshëm projekti do të marrë formë dhe do të zbulohen prej tij edhe detajet e bashkëpunimit.
Elvira Dones, është një nga penat shqiptare që ka ditur të rrëfejë e të perceptojë me nuhatje të hollë temat shqiptare. Por në krijimtarinë e saj nuk ka vetëm Shqipëri. Duke filluar që nga autobiografiku “Dashuri e huaj” e deri tek i fundit “Hana” lexuesit i ofrohet një mozaik copëzash Shqipërie, copëzash historie të dokumentuara nga afër në mënyrë të gjallë me jetët e personazheve të saj. Është gruaja shqiptare e viteve ’80 që jeton regjimin me përvuajtje, dhe që i rebelohet nëpërmjet dashurisë së huaj që do t’i ndryshojë jetën, në “Dashuri e huaj”, më pas janë historitë rrëqethëse të prostitutave shqiptare që për vite të gjatë tronditën shoqërinë shqiptare dhe pjesët më të dobëta të saj, e më pas Virgjinat. Pasi ka lënë Shqipërinë në vitin e ’88, ndërsa ende diktatura ishte duke jetuar grahmat e saj të fundit, shkrimtarja shqiptare ka jetuar në Zvicër dhe në Shtetet e Bashkuar, ku përveç shkrimtarisë ka prodhuar dokumentare të ndryshme, të cilat kanë fituar jo rrallë herë çmime ndërkombëtare. Së fundmi ajo mund të cilësohet si shkrimtare dy-gjuhëshe, ndërsa gjatë 20 viteve jashtë Shqipërisë ka ruajtur me saktësi dhe shprehshmëri të kujdesshme gjuhën shqipe përtej vështirësive të natyrshme që shumëgjuhësia sjell.
Muajin e fundit morët çmimin Grinzane Cavour, si e pritët këtë çmim ç’do të thotë ai për ju?
Elvira Dones: Do të isha hipokrite të thoja, se çmimi më la indiferente siç ndodh shpesh herë të thuhet në të tilla raste. Është gjithmonë një kënaqësi, edhe pse unë nuk u jap shumë rëndësi çmimeve sepse shpesh herë mund të jepen edhe për arsye politike. Në rastin tim mendoj se nuk ka qenë për të tilla arsye thjeshtë sepse është pëlqyer libri, u pëlqye edhe tema. Mbi të gjitha meqenëse ky ishte një çmim i kulturës mesdhetare dhe për faktin se nuk kam shenjtorë në parajsë, mendoj se nuk ka qenë i tillë. Çmimi ishte për mua diçka shumë e bukur mbi të gjitha sepse ishte historia e një guraje, dhe me këtë mund të them se u mbyll një rreth në jetën time. Në ditën kur mora çmimin u mbushën 20 vjet që kam ikur nga Shqipëria dhe mora një çmim për një libër që fliste për shumë shqiptari. Megjithëse mund të duket si diçka patetike, kjo për mua ishte një provë dashurie për Shqipërinë, dhe fakti që përkoi me ditën e largimit nga Shqipëria. Për më tepër është edhe fakti, që këtë çmim e mora me një libër që nuk ishte i përkthyer, por që unë vetë e kisha shkruar në gjuhën italiane, ky është një qetësim mendor për sa i përket gjuhës sepse do të thotë që është shkruar në një gjuhë që nuk është e imja por që me sa duket ka pasur vlerë edhe në aspektin gjuhësor.
Ky është libri juaj i parë i shkruar italisht, ndërsa të mëparshmit kanë qenë shqip. Jo rrallë herë ka pasur botues e kritikë që duke folur për ju janë habitur me krijimtarinë tuaj që edhe pse jetoni jashtë Shqipërisë prej kaq vitesh, ngelet në shqip. Pastaj në një farë pike në shkrimtarinë tuaj hyri italishtja. Janë të dyja procese shumë interesante. Cilat janë marrëdhëniet tuaja me të dyja këto gjuhë?
Gjithmonë shqetësimi im ka qenë mbajtja e gjuhës të gjallë. Është një proces jashtëzakonisht i vështirë e veçanërisht për t’ia shpjeguar dikujt që nuk merret me letërsi. Bëhet fjalë për një lloj manie timen, për të ruajtur gjuhën shqipe të pandikuar nga të tjerat, dhe për ta mbajtur atë ende të gjallë. Sot duke parë dy librat e mi të parë ndoshta do t’i kisha rishkruar sepse shikoj shumë italianitet në ta. Kjo ndodhte sepse në atë kohë isha zhytur plotësisht në italisht duke jetuar në pjesën italiane të Zvicrës, punoja italisht, në televizion, dhe në shtresat e trurit shqipja kishte kaluar në një xhep më vete. Kurse në librat e mij të fundit shqipja është më e pranishme sepse pastaj shqipen e rimora dhe u mundova ta mbaj të pastër në mënyrë maniakale. Sipas meje dashuria për një vend kalon përmes dashurisë për gjuhën e atij vendi. Meqenëse përgjithësisht udhëtoj mes pesë gjuhëve, ndërmjet shqipes, italishtes, anglishtes, frëngjishtes e spanjishtes, nga njëra anë është shumë e ndërlikuar por nga ana tjetër jep shumë avantazhe, sepse duke qenë shumë gjuhë, edhe pse përparësinë e kanë anglishtja, italishtja dhe shqipja, truri krijon disa procese të tilla që me kalimin e viteve të lehtësojnë punën nëse ke këmbënguljen e nevojshme për të mos e humbur gjuhën e nënës. Edhe tani që jam duke shkruar italisht, jam duke shkruar një vëllim me tregime në gjuhën shqipe, ndërsa unë e flas keq shqipen- dhe ky është një fakt veçanërisht ditët e parë kur shkoj në Shqipëri. Madje herë pas here më shpëtojnë fjalë italisht apo anglisht që janë në të vërtetë shumë larg të shiturit mend, nga ana tjetër krijoj shqip. Tregimi për mua është një zhanër jashtëzakonisht i dashur dhe është një ushtrim stili, më lejon ta shkruaj njërin sot, tjetrin pas dhjetë muajsh. Dhe mbaron vetëm atëherë kur e ndiej se ia vlen t’i dorëzohet botuesit shqiptar. Shqipja ime sidoqoftë mbahet gjallë nëpërmjet hulumtimeve të vazhdueshme. Madje sa herë që shkoj në Shqipëri mundohem të mbaj shënim shprehjet e reja që kanë hyrë edhe ato që bëjnë pjesë në zhargonin e Tiranës. Ky është mekanizmi im i punës me shqipen. Duke u mbajtur gjithmonë e përditësuar, për të bërë të mundur që ajo shqipe që dëgjoj të jetë pastaj e denjë për tu hedhur në letër.
Po si ndodhi kalimi tek italishtja?
Eshtë gjuha që unë flas prej vitesh. Që kur jam larguar nga Shqipëria. Me këtë gjuhë kam punuar deri tani, në televizion, me këtë gjuhë kam bërë reportazhet dhe dokumentaret e mi si gazetare. Megjithëse të them të drejtën unë nuk e quaj veten gazetare por rrëfyese. Në mënyrë të pashmangshme tregimtaria në dokumentare është shndërruar edhe në gazetari.
Normalisht duke jetuar e punuar në një vend është e natyrshme që do të jetosh e do të punosh edhe me gjuhën e atij vendi. Megjithatë asnjëherë nuk kam pasur ndjenjë braktisjeje ndaj shqipes, sepse vazhdoja të shkruaja në shqip, por në të njëjtën kohë nuk kam pasur as ndjenjë faji ndaj italishtes, sepse sidoqoftë shkruaja edhe në këtë gjuhë tekstet e dokumentareve të mia. Nuk ndihesha në faj se po i bëja ndonjë farë karshillëku ndonjë Tabucchi, apo Anna Maria Ortese, apo Baricco-s sa për të cituar disa. Kur erdhi momenti i shkrimit italisht kisha kaluar nga përkthimi i dy prej romaneve të mia. Kështu italishtja letrare ishte përmirësuar ndërkohë. Kështu shkrimi në italisht erdhi pastaj si diçka e natyrshme.
Si lindi romani “Vergine giurata”, i botuar në shqip me titullin “Hana”?
Ka qenë një joshje e imja jashtëzakonisht e vjetër. Kur kam qenë në shkollë, disa fqinjë të prindërve të mi, më treguan disa foto të familjes së tyre, dhe ndër këta pashë një burrë me një fytyrë tepër të bukur, dhe thashë “Sa i bukur ky burri…” dhe ata duke buzëqeshur më thanë : Burrë i bukur? i pyeta: e keni axhë? Më thanë, e kemi axhë por e kemi edhe hallë, sepse është një virgjëreshë e betuar. Kjo më mbeti në mendje, pastaj kur shkova në universitet pata rastin të thelloja njohuritë e mia rreth fenomenit me studentet e filologjikut që vinin nga veriu i Shqipërisë. Në një farë mënyre gjithmonë kam qenë shkrimtare, madje e kam vendosur që në moshën 4 vjeç e gjysmë edhe pse kjo u morr si një budallallëk fëmijësh, ndërsa të gjithë donin të bëheshin inxhinierë, muratorë e të tjera profesione normale. Që në atë kohë gjithmonë kam qenë një vrojtuese, edhe kur dilja të luaja me shoqet më pëlqente t’i vështroja kur luanin ato jo të luaja unë. Pastaj shkrova romanin e parë në moshën 10 vjeçare. Kështu kjo dëshirë për të hyrë në lëkurët e të tjerëve, të kuptuarit, është diçka që njeriu ka në ADN, prandaj ajo fotografi e asaj gruaje burrë. Kisha pyetur shumë për këto gra, dhe nga studentet tona nga veriu kisha arritur të kuptoja disi, por megjithatë edhe ato flitnin në mënyrë të përgjithësuar. Ne në atë kohë veriorët i shikonim nga lartë poshtë, e di që jam duke thënë në këtë mënyrë diçka politikisht jo korrekte, ndryshe nga ç’thuhet zakonisht që ne shqiptarët nuk kemi faje, nuk kemi të meta e të tjerë. Ne në vend që t’i quanim malësorë i quanim ata malokë. Kjo lloj joshje e imja, nuk është një histori e çuditshme, apo një histori primitive e ekzotike e malësive shqiptare. Për mua është një libër mbi vetminë, sepse ajo që ndodh me shpirtin e këtyre grave ndërsa mishi kalbet, mplaket, thahet, ndërsa nuk i jepet askujt, nuk merr asnjë ledhatim, asnjë përqafim. Për mua kjo ka qenë ideja që më ka ngacmuar prej vitesh. Pyesja veten çfarë ndodh me këto gra. E dimë si rrjedhin gjërat sipas kanunit por çfarë ndodh nëse këto gra pendohen. A kanë ato mundësi të flasin me dikë, a kanë dikë për t’i besuar këtë? Për këtë them që është një roman për vetminë, por edhe për vendimet që merren në jetë dhe pastaj nuk kanë më kthim por ky është interpretimi im pas e kam shkruar librin. Ndërsa gjatë atyre 20 vjetëve deri sa shkrova atë libër, u desh që unë të rritesha, nga ana intelektuale, si grua, u desh që unë të rritesha vetë, dhe profesionalisht si shkrimtare, për tu ndier e sigurt që kur të merrja këtë temë t’i jepja rëndësinë më të madhe shpirtit të këtyre grave. Për mua është një vepër dashurie, dhe nuk më intereson aspak nëse do të jetë një libër i suksesshëm apo jo, çdo libër është vepër dashurie.
Por pas botimit të këtij librit, dokumentarit tuaj e kështu me radhë, fenomeni i virgjinave u shndërrua në një bum mediatik, dhe ato vetë u shndërruan në pikë pelegrinazhi e madje edhe në biznes…
Për këtë më vjen keq e madje jam e indinjuar. U shndërrua pothuaj në një modë, kam një lloj indinjatë ndaj sipërfaqësisë në të cilën dergjet çdo lloj gjëje, kapet një temë, dhe të gjithë turren aty. Kur unë shkova për të takuar virgjinat shqiptare e kisha shkruar librin, dhe madje edhe ia kisha dërguar botuesit tim shqiptar. Madje unë mund të mos kisha shkuar në ato male, por meqë tashmë qenia ime është e trefishtë, ku bashkëjetojnë shkrimtari, dokumentaristi dhe kinemaja, sepse nuk ka si të jetë ndryshe – unë ha bukë dhe kinema, shpeshherë ditët e mia fillojnë me parjen e një filmi. Shkrimtarja brenda meje ishte e lumtur me librin, ndërsa dokumentarstja donte të shkonte t’i prekte këto gra. Në të vërtetë para se të merresha me këtë temë kisha qenë në veriun e Shqipërisë, për të xhiruar një dokumentar për të ngujuarit, dhe ndërsa isha aty i them Emin Spahisë (njeriut që ka kontribuar në mënyrë të jahstëzakonshme për pajitmin e gjaqeve), që ishte ndërmjetësi im në terren, se doja të takoja një nga virgjinat. Thjesht isha kurioze të shikoja njërën prej tyre. Një ditë ishim duke shkuar në Bogë, dhe edhe pse ishte fund prilli kishte borë deri në gjunj, atëherë ndalojmë makinën dhe pyesim dikë, një burrë se nga ishte më mirë të kalonim për të mos ndeshur shumë borë. Pastaj më thotë, a të kujtohet se më kishe thënë të të tregoja ndonjë nga virgjinat e betuara, ja ku është njëra prej tyre. Kështu mbeta e shtangur sepse në asnjë mënyrë nuk do të kisha besuar se ajo mund të ishte grua. Pastaj provova t’i takoja thjesht për të folur me to, pavarësisht nga dhënia apo jo e intervistave. Por qe më e thjeshtë se ç’mendova sepse ato patën menjëherë besim tek unë. Por ishte diçka shumë e ndier, nuk u bëra kurrë asnjë pyetje shpuese, asnjë pyetje për seksin, nuk më duhej sensacionalizmi. Por pastaj u shndërrua në një lloj mode edhe për vetë mediat shqiptare. Kur u ktheva në Shqipëri për të bërë dokumentarin më thanë, ç’merresh kot me këta njerëz primitivë? Pastaj shkuan të gjithë tu vinin mikrofonin përpara hundës. Kjo më irriton sepse nuk më pëlqejnë modërat, dhe as përgjithësimet dhe sipërfaqësia, kur gjendet një temë që është ekzotike dhe të gjithë i sulen. Por nuk mund të kisha parashikuar se do të shkonte në këtë mënyrë. Por nga ana tjetër një pjesë e mirë e atyre që shkojnë atje shkojnë me paragjykime të thella, me idenë se po shkojnë atje me arrogancë për të treguar një histori primitive, ndërsa ato janë shumë inteligjente, dhe u shesin praktikisht gazetarëve të huaj naivë, ato histori që ata duan të dëgjojnë. Për këtë kam një lloj kënaqësie sepse është e vërtetë që ato kanë nevojë për para. Më vjen shumë keq që nga dokumentari im ka dalë një modë e tillë. Për këtë refuzoj këdo qoftë që më kërkon kontaktet e tyre, edhe pse unë u kam numrat e telefonit dhe jam në kontakt me to.
Por gjatë kohës së komunizmit në Shqipëri ky fenomen nuk njihej…
Po, shumë pak njerëz e njihnin dhe nuk kishte mënyra për tu njohur mediatikisht. Në atë kohë ishte vetëm Zëri i Popullit dhe disa gazeta e revista të tjera të zhanreve të ndryshme. Por nga ana tjetër pas ndryshimit të sistemit, prirja kryesore e shqiptarëve u drejtua jashtë Shqipërisë, shqiptarët ishin aq të etur të njihnin botën sa që nuk kishin më kohë të njihnin veten. Kështu shqiptarët në një farë mënyre e pushtuan botën sepse ikën një milion shqiptarë në shumë pak kohë, dhe sot i gjen gjithkund, më ka ndodhur madje të gjej shqiptar edhe në Meksikë, madje edhe në Japoni ka shqiptarë, është diçka e jashtëzakonshme për një vend kaq të vogël. Kjo është një kritikë që i drejtoj mediave shqiptare gjatë këtyre viteve, nëse njerëzit e thjeshtë ishin të uritur për të njohur botën jashtë kufijve të Shqipërisë, mediat shqiptare, rrëfimtarët shqiptarë duhet të merreshin më shumë me vetveten. Unë shkrova për prostitucionin dhe për atë fytyrë aq të zezë që doli nga Shqipëria në vitet ’90, që askush nuk mendonte se mund të dilte, por shtypi shqiptar në atë periudhë shkruante jashtëzakonisht pak. Edhe sot e kësaj dite, Shqipëria flet por nuk e dëgjon veten, ka shumë dhunë politike, verbale, por historitë e vogla, që në fund të fundit janë të mëdha – për mua edhe historia më e vogël ia vlen të rrëfehet – janë gjëra që nuk interesojnë. Ne shqiptarët jemi provincialë, sepse provincializmin nuk e mposht fakti që ne tani mund të udhëtojmë nëpër botë, provincializmi është një forma mentis, ne vazhdojmë ta injorojmë atë që është e jona, për shembull ne themi gjirokastritët janë kurnacë, vlonjatët janë të trashë, tiranasit janë edhe më të trashë, veriu janë të gjithë malokë e kështu me radhë. Kështu na mungon një njohja e vetvetes dhe nëse nuk ke njohur ende vetveten e ke të vështirë të njohësh të tjerët dhe këtë ne nuk kemi akoma mundësi ta kuptojmë. Për mua mbetet kënaqësi tu kthehem temave shqiptare. Kur shkova të bëja këtë dokumentar për virgjinat shqiptare mu tha: po përse bën një dokumentar për kaq pak gra sa kanë mbetur. U përgjigja po përse jo? Qoftë edhe sikur vetëm njëra prej tyre të kishte mbetur do t’ia vlente që kjo histori të tregohej. Mungon të kuptuarit e shqiptarisë, që sot është diçka shumë komplekse.
Librat tuaj anë shumë të ndryshëm midis tyre, duke filluar nga “Yjet nuk vishen kështu”, me temën e prostitucionit, “Dashuri e huaj”, historia e një gruaje shqiptare në vitet ’80 dhe largimi i saj nga Shqipëria, një histori dukshëm autobiografike, “Dritë e bardhë e fyer”, me temën e emigracionit, etj, për të mbërritur së fundmi tek virgjinat… Kjo është diçka shumë interesante që karakterizon pak shkrimtarë. Si ngjizet libri tek ju?
Libri tek unë ngjizet nga dëshira për të mos përsëritur vetveten, nga fakti se bota është aq e larmishme, dhe ndjesitë e mia janë aq të ndryshme sa që nuk ka vend për përsëritje, madje unë i druhem faktit, se në moshën 60 apo 70 vjeçare mund të kem arritur një nivel shkrimtarie, në teknikë një nivel shumë të lartë – kuptohet kjo i ngelet për ta thënë kritikës – dhe mund të mos ketë histori brenda, pra mund të katandiset një vepër e lindur si art për hir të artit, kësaj i druhem si djallit. Për mua letërsia është jetë, dhe nuk di ç’të them për një libër që ndoshta është edhe i shkruar mirë por që nuk kanë asgjë për të thënë, flas edhe për çmime nobel që unë i kam adhuruar një herë e një kohë, të vjen t’i pyesësh, por nuk keni ndonjë histori më interesante për të treguar? Duket se u mungon brendia, dhe janë përqendruar në mirëqenien e vet materiale. Për këtë historitë e mia janë të tilla. Unë jam një udhëtare e lindur. Më ka ndodhur edhe t’i përkëdhel dhimbjet e mia, siç bën shpesh shkrimtari sepse shkrimtarët janë tragjikë nga natyra. Por për të mos përkëdhelur tej mase egon time që sipas meje është vetëvrasja e shkrimtarit, jam marrë me dhimbjet e të tjerëve për të relativizuar dhimbjet e mia. Ka kaq shumë shtysa në këtë botë sa që nuk ia vlen të shkruhet një tjetër idiotësi edhe pse stilistikisht mund të jetë e vlefshme. Duhet pasur pak më shumë respekt edhe për kohën e atij që e lexon.
Sa Shqipëri ka në librat tuaj?
Ka Shqipëri dhe nuk ka Shqipëri. Shqipërinë e kam përbrenda, në ADN. Në qoftë se ka një gjë të madhe për të cilën i jam mirënjohëse Shqipërisë dhe Ballkanit në përgjithësi është që në përzgjedhjen e një teme ke sikletin e zgjedhjes. Ne shkrimtarëve ballkanas nuk na dalin as dhjetë jetë për të shkruar historitë tona, dhe nga ky pikëvështrim unë i detyrohem shumë Shqipërisë dhe Ballkanit sepse në tokat e vuajtura ka shumë për të treguar por asnjëherë nuk e vështroj shqiptarinë si një lloj shablloni përtej të cilës nuk mund të dilet. Nëse vjen nesër një shkrimtar francez, apo anglez, apo latino- amerikan, dhe më tregon një histori shqiptare të mirë, të vlefshme e të besueshme mirë se të vijë. Për mua Shqipëria është Shqipëria, por bota është shtëpia ime. Unë ndihem në shtëpi në Shtetet e Bashkuara, siç ndihem kështu në Itali sepse Italia është një vend jashtëzakonisht i papërkryer, dhe kjo më pëlqen, me Zvicrën kam një marrëdhënie respekti por jo dashurie. Kjo vjen nga nevoja ime e domosdoshme për njerëzshmëri, për emocione, për jetë, për fytyra. Zvicra për mua ishte, dhe mbetet ende, sepse mbetem e lidhur me të, atje kam shtëpi, im bir jeton atje, pjesërisht punoj në Zvicër, ime bijë ka lindur atje, im shoq është zviceran, unë vetë kam pasaportë zvicerane, por ka qenë ajo tokë që më ka dhënë ekuilibrin e të shkuarës se pse është një tokë neutrale në të gjitha kuptimet por është një tokë që të vret me doreza. Isha e indinjuar me të që më trajtonte si shqiptare, si edhe shumë shqiptarë të tjerë, edhe vuajtja ime ka qenë si e shumë të tjerëve. Është një tokë e përllogaritjes. Por më ka ekuilibruar të shkruarin me më shumë kthjelltësi. Le të themi se e respektojmë njëra-tjetrën. Maks Frish thonte: Zvicra është një tokë shumë e mirë për të lindur e për të vdekur, problemi është çfarë të bësh ndërmes.
Por edhe në Itali për shumë kohë shqiptarët kanë qenë trajtuar si “albanesi”, dhe pikërisht si më pak racionalë kanë rënë shumë më lehtë pre e paragjykimeve…
Sidoqoftë, duam apo nuk duam, ishim ne që trokitëm në dyert e të tjerëve. Nuk shfajësoj me këtë ata që na kanë paragjykuar, por na takon neve që ta gëlltisnim pak nga pak e të punonim në mënyrë të atillë që ta tejkalonim këtë, u desh shumë poshtërim i gëlltitur për të arritur këtë. Por kështu funksionon bota, gjithmonë ekzistojnë paragjykimet. Nuk na njihnin, pastaj u bëmë zezakët e Evropës. Ata që janë të ndryshëm gjithmonë shkaktojnë frikë. Askush nuk na njihte sepse ne kishim vendosur kështu, pastaj kur u hapëm, donim që të na jepej gjithçka menjëherë, dhe natyrisht nuk mund të ndodhte kështu. Dashur pa dashur u njohëm në mënyrë reciproke, dhe kjo ka qenë një pasuri e madhe për të dyja palët, por edhe për Evropën, që në fillim ka vuajtur nga krimi jonë por pastaj ka fituar sepse kemi bërë punët më të ulëta, të njëjtat punë që vetë italianët kanë bërë në fillimin e shekullit të kaluar në ShBA, apo në Zvicër në vitet ’60 e ’70, kur thirreshin me përçim “Italiener”. Kurse sot me trishtim por edhe me lehtësim si shqiptare mund të them se në Itali gjërat kanë ndryshuar sepse tani kafsha e zezë janë rumunët. Erdhën ata dhe ne jemi në shkallën e dytë apo të tretë të të urryerve. Është e trishtë por është kështu. Për këtë shpresoj që të fitojë Obama në Amerikë, sepse për mua është si ne, ne kemi qenë zezakët e Evropës. Kjo gjë më jep disa herë më shumë kënaqësi.
Me librin “Vergine giurata” ju keni hyrë – do të thonte ndonjë kritik italian i mesëm – në kategorinë e shkrimtarëve migrues. Ju e njihni veten në këtë kategori?
Jo, është një kategori që më rri ngushtë. Kategoritë shndërrohen në klasifikime ku të vënë e të lënë aty. Unë do të përdorja më shumë termin shkrimtar transnacional, ndërkombëtar apo shkrimtar dhe asgjë më shumë. Këta shkrimtarë mbartin me vete pak nga bota prej nga kanë ardhur e pak nga ajo ku kanë mbërritur. Sigurisht që kemi nevojë për këto tregime shumë-ngjyrëshe. Tashmë është një fenomen i përhapur në gjithë botën, flasim për globalitet. ka shumë shkrimtarë që lindin me një gjuhë dhe shkruajnë me një gjuhë tjetër. Përparësinë e ka veçanërisht anglishtja, siç është edhe logjike sepse vijnë nga ish kolonitë, dhe kanë një letërsi me një vitalitet të jashtëzakonshëm. Janë histori që i përkasin botës së sotme. Disa nga shkrimtarët italianë janë ngurtësuar në historitë e tyre të vogla ne kemi sjellë pa pikën e arrogancës, por me ndërgjegjësimin e atij që vrojton të dyja rastet, ne kemi sjellë vitalitet në këto letërsi. Kemi ndërthurur dramat tona me dramat e vendeve ku jetojmë. Nuk më pëlqejnë kategoritë, sepse izolojnë dhe duket sikur nuk i lexon askush, ndërkohë që janë histori që u interesojnë dhe u përkasin edhe shumë të tjerëve.
E ndiqni pak a shumë letërsinë shqiptare sot?
Mendoj se po ecën mirë, dhe kemi shumë letërsi, duke u nisur nga fakti që Shqipëria është një vend kaq i vogël. Mendoj se kemi pena të jashtëzakonshme, të mrekullueshme që ne shqiptarët nuk lexojmë, kjo sepse ne nuk kemi kritikë letrarë që t’i dallojë. Shpesh herë nëse një libër shet një mijë kopje është sukses i jashtëzakonshme. Përveç kësaj ajo që është e padurueshme është kulti i individit. Shqiptarët vazhdojnë të mendojnë me modelin “dum babën”, ka nevojë të vejë në piedestal një shkrimtar, e vë atë në piedestal dhe nuk e zbret më prej tij në asnjë lloj mënyre. Në përgjithësi nguroj të flas hapur për këtë gjë sepse rrezikoj të shihem si xheloze, e lakmitare, por unë jam e kënaqur nga jeta ime. Nëse unë jam një shkrimtare e madhe apo e vogël do ta thojë koha. Unë argëtohem me atë që bëj dhe kjo më mjafton, Nuk kam asgjë kundër Ismail Kadaresë apo ndonjë tjetri, por në Shqipëri mungojnë diskutimet e kësaj natyre. Do të ishte shumë e shëndetshme për kulturën shqiptare e për letrar shqiptare ta zbriste Ismail Kadarenë nga piedestali, jo sepse nuk e ka merituar për ato libra që ka shkruar dikur, por sepse është krijuar kulti i individit, ne shkojmë e pyesim Ismail Kadarenë edhe se si do të jetë koha sot, apo nesër. Kur më bëjnë pyetje të cilave nuk di tu përgjigjem preferoj të them se nuk di, unë jam vetëm shkrimtare nuk jam në gjendje të flas që nga ekonomia e deri tek kuotat e bursave. Janë tema për të cilat nuk ia kam idenë. Është shumë e trishtë për mua për shembull që shqiptarët dinë shumë pak për Ardian Kristian Kyçykun, që është një penë e mrekullueshme, me një shqipe të mrekullueshme. Është më i njohur në Rumani, sepse ndërkohë është edhe ai shkrimtar dygjuhësh se sa në Shqipëri. Pasuria e një vendi nuk përbëhet nga një njeri i vetëm. Nëse eliminojmë kultet e individit do të ishte më e shëndetshme për kulturën shqiptare. Do të ishte mirë që autoritetet shqiptare të organizonin tavolina të rrumbullakëta për shkrimtarët e diasporës, e injorojnë plotësisht, nuk na njohin, nuk duan të na njohin. Mua nuk më intereson aspak kjo lloj gjëje, përderisa jam qytetare e botës, më fton institutit i kulturës italiane në Uashington, shkoj të promovoj dokumentarin tim nëpër universitetet amerikane por asnjëherë nuk ftohem nga institutet shqiptare. Do të ishte një pasuri e jashtëzakonshme për vetë kulturën shqiptare. Dhe është mëkat sepse diaspora gjithmonë ka bërë shumë për Shqipërinë. Ne kemi një letërsi të vlefshme por duhet t’i gjendet vendi nëpër libraritë shqiptare. Ndërsa tani ndodh që gazetarët të të dërgojnë 45 pyetje, e të ngatërrojnë gjërat e të mos e kenë idenë se çfarë ke bërë gjatë kësaj kohe, nuk e justifikojnë rrogën e tyre të majme, dhe ndodh të të èyesin për shembull “Cila ishte puthja juaj e parë”. Nuk di ç’të komentoj.
Cilat janë projektet tuaja të ardhshme? Keni disa libra në dorë…
Janë të kristalizuara brenda meje. “Piccola guerra perfetta” nëse del në shqip do të mbajë titullin “Toka amë”, jam duke e rishikuar, edhe pse e kam mbaruar që në janar. Më duhet një muaj për ta përfunduar estetikisht. Nëse del në gjuhën shqipe “Toka amë” sepse kur mblidhja materialin për atë libër, kur 130 gratë e përdhunuar, në një natë të llahtarshme kur më tregonin historitë e tyre, dhe unë nuk mund të qaja sepse lotët e mi ishin si një shpullë në fytyrë për to, ndërsa ato po nxirrnin jashtë vetes jetën e tyre për të ma treguar, ndërsa tregonin sikur të mos u kishte ndodhur atyre, në fakt pastaj në fund më thanë “na vjen shumë keq që të tronditëm, por në të vërtetë nuk na ka ndodhur neve, u ka ndodhur grave të fshatit tjetër ndërkohë që gjithçka u kishte ndodhur atyre. Janë këto procese që i kisha parë me qindrat e prostitutave që kisha intervistuar. Ndërsa përjetoja ato momente të tmerrshme e vetmja gjë që mendoja ishte toka amë, ajo tokë kishte pësuar gjithë atë gjëmë. Por do të jetë një libër për tre personazhe që gjenden mes bombash. Do të jetë një “piccola guerra perfetta” sepse e tillë ishte për amerikanët sepse ishte një luftë ku nuk ra asnjë ushtar amerikan. Libri tjetër që kam në dorë, është aq i ndërtuar brenda meje sa do të eci lumë, sepse unë bëj gjithmonë kështu. Do të jetë një kthim në shqiptari, në vitet e diktaturës dhe do të titullohet “Forse questa notte”. Ngjarja zhvillohet në Gjenevë ku janë dy çifte që bëjnë dashuri për herë të parë që kur janë njohur në Shqipëri gjatë komunizmit, dhe bëjnë dashuri pa ditur për njëri-tjetrin. Prej shumë kohësh kam dashur ta shkruaj këtë histori. Eshtë një grua që ka bërë 17 vjet internim, është e bija e një personazhi që unë adhuroj, i cili quehet Mehmet Myftiu, letërsia e të cilit ndërkohë është atrofizuar. Shkroi një libër në ato kohë me titull “Shkrimtari” i cili nuk u botua kurrë. Ishte shumë mik me Nexhmije Hoxhën, e cila shumë entuziaste ia dha të shoqit, por që e quajti si revizionist dhe i kërkuan të bëjë autokritikë. Ai nuk pranoi dhe për të mos e dërguar në burg e dërguan në spitalin psikiatrik. Ky personazh është diçka mes Kasëm Trebeshinës dhe Mehmet Myftiut. Ia kushtoj atyre shkrimtarëve që nuk u përkulën në ato kohëra.
Marjola Rukaj
Shqiptari i Italisë i muajit nëntor 2008
