Ku qëndron ndryshimi midis fjalëve “perëndi” dhe “zot”? A mund të alternohen këto përdorime në shqipen e sotme? Ndërsa fillojmë të mendojmë e të pyesim, na del një pyetje tjetër: çfarë gjinie ka “Perëndia” në gjuhën tonë? A mund të jetë “Perëndia” e gjinisë femërore?
Nga Atë Foti Cici
Del, pra, se fjalët Perëndi e Zot janë të njëkuptueshme e të barabarta në shqipen e dy shekujve të fundit, të paktën, pavarësisht nga luhatjet e përdoruesve e larmia e lëndës. Edhe pse fjala Perëndi ruan nuancat e saj tek disa autorë, me lërimin e shqipes si gjuhë kombëtare përdorimi Zot ka marrë përparësi si një përzgjedhje e vetvetishme, e paplanifikuar në burimet standarde të gjuhës. Veç kësaj, gjinia femërore e Perëndisë është një lëvizje njësoj spontane për përdoruesit e shqipes letrare, sidomos kur ata artikulojnë jashtë hijes së terminologëve spiritualë, të cilët e mëtojnë në mashkullore, me motive ekskluzive.
Migjeni: Të lutem, o perëndi, për një simfoni
Ndërsa në shqipen brilante të Lasgushit i Epërmi është Zot, tek Migjeni nuk mund të mos jetë Perëndi. Profet i të mjerëve, përdëllyes i të trishtuarve, ai që ngushëllon mbasi godet e hedh drejt vetënjohjes, tek thelbi i dhimbjes së bashkëkohësve, Migjeni i ka frazat si rrokje rituale, në kundërshti me përditshmërinë, zanimi i së cilave është gjuha e amëshuar e poetit, brejtja vetmevete e monologu për botën, zëri i atij që thërret në shkretëtirën e doktrinave spirituale e të zakoneve etnokulturore, të cilat po përvetësoheshin e po funksiononin si njerivrasëse. Ashtu si dikush, shumë larg nga Shqipëria, do të shkonte në seminar ortodoks, e që andej, mbas errësimit a ndriçimit, do të skeletonte me të njëjtat eshtra zhvendosjen e një perandorie, të cilën Migjeni kishte fatin të mos t’a shihte në të gjallë të tij, në Shkodër, vetë ai përftoi në seminarin ortodoks, si pasojë e përsëritjes tekstuale, si shprehi rituale të paktën, vargëzime të tilla: “Të lutem, o perëndi/për një simfoni/të dëfrej në lumni” (Lutje).
E çfarë tjetër? Sidoqoftë, kjo është një nga substancat e esencës Migjeni. Nëse e përgjithësojmë referimin e tij, në pjesën më të madhe poeti nuk është “lutës”. Në shumicën e rasteve ai është krejt ndryshe. Mbasi çan një vertikale të guximshme me qiellin, duke mbushur humnerën me duhmë, në vend të temjamit, horizontalja e Migjenit me tokësorët nuk bën gjë tjetër veçse kreshpëron shestimin e një kryqi, të një dhimbjeje: mjerimi i shqiptarit, pa e përmendur me emër. Siç duket, kur njeriu mjerohet, ai shtingëllohet, shfisërohet, por nuk zhvargëzohet. E si mund t’a lejojë ai pastaj gjuhën e botës të tëhuajë gjuhën e poetit, të shenjtat e tij, ku edhe një presje kryen funksione të mistershme. Migjeni parakalon në letrat shqipe jo si kalorës elitar, por si shtegtar eklektik, prandaj dhe nuk i pengon subjektet të artikulohen jo-poetikisht në tokën e tij, mjafton të thonë të vërtetën, sepse me poezi Migjeni vuan t’iu lëçitë shqipfolësve vdekjen e njeridashjes: “-A po na fal ndoj send zojë? – Zoti të dashtë!”. Dialektika e së folmes vendore.
Poezia e Migjenit vizatohet si kundërdogmë për përmbysje, pafuqishmëria ndaj hipokrizisë së institucionalizuar, prandaj dhe e klithur me të madhe, është opinioni spiritual i intelektualit (i “specialistit të religjioneve”, siç mund t’a quanim sot që nuk kemi të tillë), ai që në njëjtën kohë paralajmëron esencën e klerit, pavarësisht nga pozita laike apo etiketa e keqkuptuar: “Zoti ndoshta kujdeset për trumcakë edhe priftënt, por për mue s’e besoj” (Zoti të dhashtë). Në të folmen e qytetit të tij.
Duket se institucionet tokësore, edhe pse të sendeve hyjnore, kanë rënë dhe e kanë vrarë poetin, në të njëjtën kohë me sëmundjen e pashërueshme që i kumtonte vdekjen çdo agim. A mos vallë plagosja e thellë frymore që kërkon t’a përjetësojë në vepër, fshihte një traumë të pashëruar shpirtërore në seminar, të cilën ai e bëzan si hakmarrje spirituale, pa e përshkruar fare, si e vetmja mbetje hakmarrëse për një të rënë? Ndërsa plagët e shpirtit nuk kanë shpirt, prandaj dhe nuk kanë përkatësi religjioni, plagësit-specie që nga ai çast kthehen në zëra të kudomishëruar. Përndryshe përse kaq i lakuar zëri liturgjik Perëndi, në një vepër kaq të kursyer me gramatikë? Ndoshta, ja pse duhet ndjerë Migjeni, përndryshe ai ka të drejtë të jetë gjykatar: “S’duem, për hir/të kalbësinave të vjetra, që kërkojnë ‘shejtnim’”/të zhytemi prap në pellgun e mjerimit/që të vajtojm prap kangën e trishtimit” (Të birtë e shekullit të ri). Amin!
Kaq spiritual me dhimbjen, por dhe kaq i ndjeshëm me gjuhën, Migjeni ruan përdorimin liturgjik të ortodoksëve “Perëndi”, dhe jo “Hyj”, siç mund të pritej kjo nga një poet i gegërishtes. Por kur ai përdor shumësin, prapë për ritualizim, humbet brenda mistereve të shqipes, tek feja e poetit: “Njeriun-paljaço e krijoi absurditeti për me argtue hyjtë e natës, dritën e ditës dhe krijesat e dorës tjetër” (Tragjedi apo komedi?).
Interesant në tekstualitetin e Migjenit është përdorimi i mbiemrit hyjnore, i cili mbizotëron sot edhe në standardin e sotëm. Konica e Noli, edhe pse më afër një shqipeje më përfshirëse sesa gjuha vetëmbrojtëse e Migjenit, parapëlqejnë “e perëndishme”, në vend të “hyjnore”.
Tek ky përdorim Migjeni jep përshtypjen se e ka menduar disa herë, dhe madje të numërt e ka renditur, problematikën e tij tekstuale: “Atëherë, në kët pezullim të njeriut, u zgjua në të ajo që nuk asht prej kësaj bote, ajo gjasend që i thotë pjesa qiellore, hyjnore, perëndore e ku dij ma… “ (Sokrat i vuejtun-A derr i kënaqun?). Por edhe sikur ky të ishte një çast i vetëm, gjetkë ai vërtetohet njësoj përshkrues: “… meritimi i lavdës nuk është tek ajo vetë, por tek ajo gjasend q’i thotë qiellore, hyjnore, perëndore e ku dij ma se kjo e bani njerëzinë t’i shpalli ultimatumin vetes” (Ose…-Ose).
Ashtu siç ka vënë radhë në përdorimin e mbiemrave, duke vënë hyjnore të parën, siç u trashëgua në shqipen e sotme, njësoj Migjeni rendit Perëndinë dhe Zotin, temën e leximit tonë “… e tërhiqte për kin të palltos, por lehtë, shum lehtë, se kish frikë mos të zgjojë mnin e zotit, e perëndisë, e dreqit, mnin e këti njeriu-zotni deshta të them” (Një refren i qytetit tem). Zoti ishte i pari, sepse është i njerëzve, perëndia është e dyta, sepse është e poetit, para se ai të humbasë në hyjnajë… Pra, përmes poezisë, fillit të kërthizës, por dhe referencës tekstuale në poezi, si lajm gramatologjik, Migjeni ndihmon bashkëpërdoruesit e shqipes, duke bërë lojë me ta; një lojë si opinion i mirëfilltë albanologjik.
Duke ecur në këtë lexim të Migjenit, bindemi se sjellim një enigmë për përsiatje të mëtejshme, sesa një përgjigje ndaj një pyetjeje. Përderisa tema jonë është e ngushtë, mund të them se përdorimi i termave Perëndi e Zot nga Migjeni është debatues edhe për pikëpyetjen ortodokse “toskërishte-gegërishte” në të kaluarën, aq më tepër kur nuk është folur për nuancat gjuhësore të gegëve ortodoksë, siç ishte Migjeni, por dhe të tjerë, e madje teologë e hierarkë të KOASh-it.
(Përdorimi “ortodoks” këtu nuk bëhet për të përcaktuar përpjesat e Migjenit me fenë, sesa përkatësinë e tij kulturo-spirituale, e cila është e cekët të mohohet me motive institucioni, në një kohë që ky poet është kaq mësimdhënës për klerin shqiptar të pasdiktaturës, sidomos për të rinjtë, për seminaristat, ku Milloshi përkiste, pavarësisht nga rrethanat, për t’iu kujtuar atyre të njëjtën përvojë kulturo-spirituale, e cila në vitet 30 ishte vetëm në fillimet e saj, por që sot është zotëruese. Disa poezi të Migjenit janë topikë të gatshëm për biseda, në qoftë se një prift ortodoks nuk fshihet nën mjerimin e përmbajtjes njerëzore, sidomos kur i dhimbset më shumë shqiptari i sotëm).
Pra, lexuam këtu një poet me një të kaluar të pasur gjuhësore, përmes leximeve të mirëfillta në disa gjuhë, e në disa trajta tekstuale brenda shqipes, i cili jep shenja terminologjie në tekstualitetin e tij. Për sa i përket përpjestimeve të sotme në përdorimin e dy termave në fjalë, a përkatësve të tyre, nga folësit e gegërishtes, më shumë përdoret nga ata Zoti, njësoj si në shqipen standarde: “…pse nuk ka ideal ma të lartë ‘tash e përgjithmonë e jetës’ se me njoftë Zotin, me pranue qenien e Tij, se me e dashtë Zotin, me i shërbye e me jetue për Atë” (Ipeshkëv Zef Simoni, Një përgjigje e kërkueme).
Fan Noli: Ti moj Perëndi e Dashurisë
Duke lexuar një vepër të hersme letrare të Nolit, pesë vjet më të vjetër nga viti 1907, kur u botua e përkthyer nga greqishtja në shqipe, menjëherë vëmë re se Noli këmbëngul në përdorimin Perëndi, dhe jo Zot, gjë që e ruajti gjer në fund të krijimtarisë së tij (Tema jonë është përdorimi Perëndi si Theos në greqishte, sepse Kyrios është përkthyer nga Noli në Zot). Ndërsa Migjeni kujdesej më tepër për thelbin e gjuhës, dhe jo për mbaresat e saj, sepse që të dy autorët kishin probleme me shqipen, pavarësisht se nga pozita të ndryshme, Noli mbeti një përdorues emocional i toskërishtes. Tek përdorimet e Nolit mund të zbulohen shumë emocione të autorit, ose të zhduken krejt. Djaloshi i ri që përpiqet të shkruajë shqip, ruan trajtat kulturore të saj, ato që trashëgoi nga Thraka e largët, të përqasura e të njelmësuara me të folmet e bashkëmërgimtarëve nga Toskëria; për t’i imponuar.
Si pasojë e këtij sfondi etnogjuhësor, Perëndia është e gjinisë femërore, dhe madje me një theksim të dyfishtë, të pazakontë, nga shkruesi: “Ti moj Perëndi e Dashurisë, shpëtona.” (Israilitë dhe Filistinë). Jo vetëm që është e Dashurisë, por moj e bën këtë përdorim krejt të lakuar në femërore. Përderisa kemi një përkthim këtu, dhe jo një tekst origjinal, është e natyrshme që përkthyesi të jetë menduar mirë kur e ka përkthyer nga greqishtja. Nëse e përkthejmë mbrapsht në greqishtje, kjo frazë mund të ishte “O Theé”, ose “Re Theé”, gjë që atje sidoqoftë dëgjohet si një thirrore e ashpër, ndërsa në shqipe përkthimi del ëmbëlsisht ledhatues: Moj! A tingëllonte kjo njësoj për Nolin e atëhershëm gjuhësor, apo është e kotë të rendësh mbas një përkthyesi që nuk kapet gjithmonë i përkthyer?
Mbas këtij eksperimenti, e shohim Nolin të përdorë trajta të ndryshme gjinore brenda një fjalie: “Perëndia jonë s’është def, ose kulçedrë, është ay me të cilën merret Jakovi dhe e shpie poshtë, është shkalla me të cilën të ngrenë ëngjëjtë mi fron’ e tij” (Po aty). Por si mund të jetë Perëndia jonë, dhe pastaj të bëhet ai, jo ajo, dhe pastaj e tij? Kjo tregon se “korrektesa” gjinore e të Epërmit nuk përfshihet në axhendën e atëhershme të Fan Nolit si përkthyes, ndryshe nga ç’do të shohin në vijim.
Lexo edhe: “Perëndia” dhe “Zoti” në gjuhën shqipe/3
