Shqiptarët në shtetin papnor

Angelo Masci në Diskutimin mbi Shqiptarët e Mbretërisë së Napolit (titulli në origjinal Discorso sugli Albanesi del Regno di Napoli 1807, ribotuar nga Marco, Lungro 1990, megjithëse kufizon kërkimin në atë mbretëri, prek shkarazi edhe praninë shqiptare në Mbretërinë e Siçilisë, por nuk përmend atë çka kishte ndodhur mbi gjysmë shekulli më parë në Shtetin e Kishës.

I vetmi emigracion shqiptar në kufijtë politikë të Papës nuk pati jehonën e duhur derisa studiuesi M. Puccini në revistën “La Lettura”, e përmuajshme e gazetës “Corriere della Sera” (prill 1915), nuk i tregoi vendit për ekzistencën e këtij ngulimi të vogël por homogjen: Fshatra shqiptarë në Lazio.

Kaluan shumë vjet deri kur Gianni Ribeca, në një tezë diplome të vitit 1948, të gjetur në vitin 2005 falë kërkimeve të Italo Sarros, trajtoi argumentin. Kaloi sërish mëse çerek shekulli dhe çështja u shqyrtua përsëri nga Luigi Fioriti, që ringriti problemin në revistën “Zjarri”: Komuniteti shqiptar i Pianianos (1975, Nr. 1-2) dhe Emigracion shqiptar në Tuscia (1989, Nr. 33). Veç tyre, u botuan nga Elettra Angelucci, Shqiptarët në Pianiano (“Biblioteca e Societŕ”, VII/1985 e VIII/1986) dhe më i fundit libër Pianiano-Një ngulim shqiptar në Shtetin Papnor nga i sipërpërmenduri Prof. Sarro (S.Ed. Editore, Viterbo, 2004).

Le të shohim nga afër zhvillimin e atyre ngjarjeve që sollën në jetë epokën jetëshkurtër të Arbërisë romane, thuajse të panjohur.

Në jug-perëndim të liqenit të Bolsenës, në territorin që shtrihet nga Montalto di Castro deri në Viterbo, ndeshen me intervale të rrallë fshatra të vegjël dhe kështjella. Ato i rrethon marema e Lazios. Kodra të vogla, me shpella natyrore dhe pyje, që i japin edhe sot e kësaj dite aspekt të egër vendeve të pabanuara.

Fshatrat e vegjël të zonës – shkruante Puccini – “që kanë ndërtesa krejtësisht shqiptare quhen Ischia di Castro dhe Pianiano”. Kjo e fundit është një lagje e vogël dhe fraksion e bashkisë së Celleres, vendlindje e banditit legjendar antisavojard Domenico Tiburzi. Pianiano është kështjellë e ngritur mbi një shtresë shtufi me disa shtëpi. Ischia di Castro, edhe ky në provincën e Viterbos, është pranë Montefiascones (qytet i njohur për verën Est est est). Është fshat i këndshëm me rreth 2.500 banorë, mbi një shtresë shtufi vullkanik, 384 metra mbi nivelin e detit; i parë nga lindja duket si një anije e gjerë e bardhë. Kështjella e tij që i përkiste familjes Farnese është ndër më të bukurat dhe më të lashtat e krahinës. Le të shohim historikisht marrjen e këtyre fshatrave nga kolonia shqiptare.

Në vitin 1753 një tregtar shqiptar, Anton Remani, zbarkoi në Senigallia. Këtu, në Marche, që atëherë ishte qytet i Shtetit Papnor, zhvillohej dhe vazhdon të zhvillohet çdo vit, që nga gjysma e parë e Gjashtëqindës, i famshmi Panair i Madalenës (Fiera di Maddalena). Remani, çdo vit mbërrinte me letra rekomandimi për autoritetet papnore të Arqipeshkopit të Barit dhe të Peshkopit të Shkodrës. Atë herë solli me vete, përveç rekomandimeve, një numër të madh letrash shqiptarësh që donin të braktisnin shtëpitë e tyre për shkak të persekutimit otoman: ata i kërkonin Papa Benediktit XIV (1740-1758) ndihmë dhe mbrojtje dhe ai pranoi t’ua japë. Me t’u kthyer në Shqipëri, Remani mblodhi shqiptarët më në rrezik dhe, me të gjetur një mjet lundrues – sot do të thonim “skafistët” – tridhjetenëntë familje shkodrane, gjithsej 218 vetë, u nisën për në drejtim të brigjeve italiane. Udhëtimi i ndërmarrë në janar të vitit 1756 zgjati 33 ditë deri kur më në fund mbërritën në Ancona. I ngarkuari i Papës në kryevendin markixhan, Corrado Ferretti, urdhëroi Golfalonierin, markezin Trionfi, t’u jepte strehë dhe ushqim të ardhurve. Remanit – që vinte nga një fis bajraktarësh të zonës së Velipojës pranë lumit Buna, dhe që për aktin e kryer kishte humbur të gjitha pasuritë e tij, si troje, shtëpi (mes të tjerash edhe një vilë në Shkodër) dhe mallra të tregtueshëm – Papa i caktoi 8 skude në muaj. Ndërsa vëllai i tij prift, Stefani, që ndodhej në Romë në Propaganda Fide (kongregacion që kishte për detyrë organizimin e të gjithë veprimtarisë misionare të kishës), u zgjodh drejtues shpirtëror i komunitetit i shpërblyer me 8 skude në muaj.

Pas pak kohësh këto çeqe nuk iu dhanë më, dhe Anton Remani, i katandisur në mjerim, vdiq duke lënë pas shumë fëmijë. Për mëshirë Ferretti iu drejtua Kardinalit Giovanni Francesco Banchieri, Arkëtari i Përgjithshëm i të Nderuarës Dhomë Apostolike (organi më i lartë administrativ i Shtetit të Papës), me letrën e datës 14 tetor 1757, duke iu lutur të ndihmojë në njëfarë mënyre familjen Remani dhe të tjerat (në atë kohë në Ancona); kështu, Kardinali Banchieri mori nga e Nderuara Dhomë Apostolike në përdorim të përhershëm terrene djerrë në lagjen e pabanuar të Pianianos të shtetit antik të Castros. Lagje e braktisur krejtësisht që nga viti 1734 dhe që sillte humbje të mëdha për arkat e shtetit; situatë që do të rregullohej vetëm me mbërritjen e shqiptarëve.

Studiuesi Puccini rigjeti instrumentin e këtij koncesioni, me datë 29 nëntor 1757, mes dokumenteve të Boncompagnit, noter i Capodimontes. Kopja u shpall publikisht nga noteri Salvatori më 10 qershor 1758. Instrumenti i koncesionit është me vlerë të vyer më tepër për përmbajtjen sesa për formën. Në fakt, dhurimi nuk ishte gjë e zakonshme për atë kohë: fakti që u bë në mënyrë kaq të thjesht është kuptimplotë. Për më tepër, refugjatëve shqiptarë iu dhanë “40 krerë bagëti, si dhe mjete pune për shpyllëzim, heqjen e rrënjëve dhe për të kthyer tokën nga djerrë në të punueshme”.

Në vitin 1759 u përhap fjala që familjet shqiptare do të ktheheshin në atdhe kështu që me një instrument qiraje që ato kishin lidhur në favor të zotërinjve PietroPaolo dhe Benedetto Valdambrini, u hodh hapi i parë që, pas largimit të familjeve nga Shteti i Castros, të ishte e ligjshme për qiramarrësit marrja e terreneve.

Më 28 nëntor 1760, për shkak të kushteve të pashëndetshme të zonës, që u kishte marrë jetën 76 vetëve, shqiptarët nuk u kthyen në Shqipëri por, me ndihmën e Papa Klementit XIII (1758-1769), emigruan drejt Capitanatës në Mbretërinë e Napolit, dhe bashkë me italianë e të huaj të tjerë themeluan qytetin Poggio Imperiale, siç dëshmojnë dokumentet e Peshkopit të asokohe të Lucerës, Imzot Giuseppe Maria Foschi. Dua të kujtoj që edhe në Chieuti, dy hapa nga Capitanata, kishte një komunitet shqiptarësh që prej shekullit XV. Poggio Imperiale lindi falë Placido Imperiales, Princ i Sant’Angelo dei Lombardi (në Avellino) dhe Signore i Gjenovës që jetonte në Oborrin e Napolit.

II.

Princi Placido Imperiale përqafoi idetë iluministe të kohës dhe nisi një eksperiment të madh kolonizimi, duke bujtur falas familje të shumta italiane dhe të huaja. Ndërkohë trojet e Pianianos u kthyen sërish në pronësi të Valdambrinëve që i dhanë me qira.

“Erdhën ndërkohë shqiptarë në Poggio Imperiale me dy priftërinj të ritit grek, Simone Bubici e Stefano Teodoro: por emigruan pas një viti ndoshta për shkak të të korrave të këqia të vitit 1762 me ngrica. Morën rrugën për në Romë, e këtu mbetën vetëm Simone Bubici me gruan dhe pesë djemtë e tij, Giuseppe Teodoro me tre djemtë e tri vajzat dhe Giovanni Bubici me të shoqen dhe të ëmën. Më pas erdhën familja Mauricchi i Shkodrës nga Barletta, dhe të tjerë nga të tjera vise. Ruajtën gjuhën dhe ritin grek, por edhe favoritet. […] Prej tyre, i fundit që vdiq këtu më 15 shkurt 1832 qe Gregorio Mauricchi nga Shkodra, që la djalin Michele dhe tre vajza” (Matteo Fraccacreta, Teatro Topografico Storico-Poetico i Capitanatës, Tomo IV, Tip. A. Coda, Napoli 1834).

Me t’u kthyer në Pianiano shqiptarët kërkuan të rimerrnin tokat. Nisën një gjyq që zgjati shumë. Më në fund me ndërhyrjen e hirësisë Ferdinando Spinelli – i dërguar i Vatikanit dhe më pas, nga viti 1785, Kardinal i emëruar nga Papa Pio VI (1775-99) – çështja u mbyll në vitin 1770, me anë të një kontrate që rifuqizonte paktet e vitit 1757. Dhe shqiptarët ndenjën aty.

Priftit Remani iu besua shpirtërisht komuniteti që me kalimin e viteve u rrit, u shtua dhe u zgjerua në territor. Pas vdekjes së Remanit, ngelën në Pianiano një motër e tij, e martuar me një të familjes Mida, shqiptar edhe ai, dhe familje të tjera. Deri në gjysmën e shekullit XIX ruajtën ritet e lutjet e tyre dhe të njëjtat zakone që kishin në atdhe; edhe pse në vitin 1844 nuk u emërua asnjë për rolin e drejtuesit spiritual. Në famullinë e Pianianos kushtuar San Sigismondos, ku ndodhej një Shën Mari e gdhendur në trung lisi nga një shqiptar: imazh i breshtë, por jo pa vlera. Shqiptarët e kishin zakon ta merrnin në procesion nëpër fusha, çdo të diel të parë të majit, duke kënduar lutjet e tyre në gjuhën mëmë. Deri në fillim të shekullit XX ajo nderohej si mrekullibërëse dhe në epokën e festës, e celebruar deri gjysmën e dytë të shekullit XIX, mblidhte shumë e shumë njerëz.

Pak nga pak bijtë harruan vendlindjen, akoma më shumë nipërit. Në vitet Dhjetë të shekullit XX, pasardhësit e fundit të kolonisë ishin të shpërndarë në fshatra të ndryshëm të provincës së Viterbos. Traditat e tyre nuk dallonin më nga ato të vendasve: dhe disa prej tyre harruan edhe origjinën e tyre ballkanike.

Por deri disa vjet para luftës së parë botërore, në rrugën kryesore të lagjes – Via degli Albanesi – mund të dëgjohej, veçanërisht gjatë orëve të mbrëmjes, zëri i mprehtë i një zonje të moshuar të familjes Mida që merrte një këngë që pak a shumë thonte:

“Përse bir ke frikë nga nata? Yjet shihen në qiell,/por shikimi dhe dridhja e i tyre nuk kanë shkak frikën apo dhimbjen. Skënderbeu luftëtari hero. Nuk do ta shohim më kurrë atë që armët i kishte të arta dhe zemrën të çeliktë, oh ai nuk dridhej! Dhe natën, mbi kalin e zjarrtë, fitonte mbi të gjithë armiqtë dhe liqenin që egërsohej tek e shihte e kapërcente në fluturim. Dridheshin yjet, bir; por shikimi dhe dridhja e i tyre nuk kishin shkak frikën apo dhimbjen. Skënderbeu, heroi, i gjallëronte me dritë yjet; dhe ato me t’u prekur prej asaj drite, si prej puthjes së parë të agimit, zbeheshin nga lumturia”.

Plaka e vogël e familjes Mida që këndonte akoma në gjuhën e kadencën e të parëve të saj, një nga këngët antike të atdheut, ndodhet në varreza, larg liqenit të Shkodrës dhe vendeve ku heroi i paharrueshëm të cilit i këndonte, kishte kryer bëmat e tij. Në duart e familjes Mida – që  si pasardhës të Remanit, patën pronat më të mëdha – mbetën edhe dokumentet e aktet notariale. Por asnjë prej tyre nuk u kthye më në Shqipëri.

Giovanni Armillotta