Nga Miranda Vickers, The Guardian
Ramiz Alia, që vdiq në moshën 85-vjeçare, ishte sundimtari i fundit i Shqipërisë komuniste dhe arkitekti i perestrojkës vendit të tij. Ai u bë udhëheqës i shtetit të vogël e të varfër të Ballkanit – me një popullsi prej 3 milion banoresh – pas vdekjes në vitin 1985 të diktatorit Enver Hoxha, i cili kishte qenë në detyrë që nga përfundimi i Luftës së Dytë Botërore.
Transferimi i pushtetit kishte filluar në mënyrë efektive që në fillim të viteve 1980, me ndarjen e detyrave ceremoniale dhe publike të udhëheqjes me Hoxhën, i cili ishte gjithnjë e më i paaftë për shkak të sëmundjes. Për këtë arsye, dy ditë pas vdekjes së Hoxhës, Alia u bë sekretar i parë i Partisë së Punës së Shqipërisë (PPSH, partia komuniste shqiptare) dhe kreu i vendit të tij. Edhe pse ai dëshironte të përçonte ndjenjën e vazhdimësisë, qeveria Alia filloi gradualisht të distancohet nga trashëgimia e Hoxhës që, e rrënjosur thellë në stalinizëm, kishte futur Shqipërinë në një rrugë të vetmuar.
Formimi i Alisë si një teknokrat dhe menaxher industrial e shtyu atë drejt një përpjekjeje për të rigjallëruar ekonominë e lodhur dhe të planifikonte rritjen e produktivitetit që parashikohej të sillte një rritje në standardet e jetesës. Ai ishte i shqetësuar veçanërisht për atë që perceptohej si kultura e mediokritetit që karakterizonte të gjitha aspektet e shoqërisë shqiptare dhe, në sajë të iniciativës së tij, u ndërmorën përpjekjet e para në drejtim të nxitjes së kritikës së hapur publike.
Ndërsa udhëheqja shqiptare shikonte lëvizjet popullore në Europën Lindore, të ngutshme për ndryshim, u bë gjithnjë e më e qartë se PPSH nuk mund të priste për të mbajtur në monopolin e saj të pushtetit. Rënia e shpejtë e regjimit në Rumani në vitin 1989, dhe më në veçanti pamjet e trupit plumb-mbushur të Nikola Çausheskut, i lanë të nënkuptonte Alias se mbijetesa e regjimit shqiptar mbetej tek dhënia fund e politikës së vjetër të izolimit ndërkombëtar dhe vetë-mjaftueshmërisë. Pasuan përpjekje të kujdesshme për liberalizim. Një politikë e jashtme më fleksibile çoi në përmirësimin e marrëdhënieve me një numër vendesh evropiane, por burgjet politike dhe kampet e zymtë të punës së detyruar mbetën të mbushur plot.
Pas 45 viteve të diktaturës, ndrydhja, zemërimi, frustrimi dhe dëshpërimi të ndiera nga shqiptarët në ritmin e ngadaltë të reformave, shpërthyen në demonstrata dhe greva gjatë pranverës së vitit 1990. I alarmuar nga trazirat në rritje, Alia pranoi me ngurrim legalizimin e partive të pavarura politike. Formimi i Partisë Demokratike të Shqipërisë (PD), partia e parë opozitare ligjore që para Luftës së Dytë Botërore, u njoftua në dhjetor 1990. Megjithatë, Alia vazhdoi të kundërshtojnë idenë e një sistemi shumëpartiak zgjedhor.
Fillimi i 1991 gjeti vendin në kthetrat e grevave të punëtorëve dhe studentëve, të cilët kërkonin heqjen e emrit të Hoxhës nga universiteti, si dhe heqjen e studimit të detyrueshëm të teorisë marksiste-leniniste. Në shkurt të të njëjtit vit forcat e sigurimit u përpoqën të shpërndanin mijëra protestues ndërsa ata hidhnin poshtë statujën e Hoxhës në sheshin kryesor të Tiranës. Alia denoncoi demonstruesit si vandalë, por ra pranoi të thërriste zgjedhjet e përgjithshme që marsit.
Megjithë fitoren e përgjithshëm të PPSh-së në Shqipëri në zgjedhjet e para shumëpartiake pas gjashtë dekadash, opozita fitoi të gjitha zonat urbane. Alia personalisht pësoi një humbje poshtëruese, duke fituar vetëm 36% të votave të hedhura në zonën e tij në Tiranë. Edhe pse ai ishte parë nga shumëkush si forca motivuese pas reformave, dhe madje edhe jo-komunistët i njihnin meritat e tij për rezistencë ndaj presionit të konservatorëve brenda PPSh-së për të ndalur procesin e reformës, duket se imazhi i tij u kompromentua rëndë nga marrëdhëniet e tij të ngushta me Hoxhën.
Pas zgjedhjeve, Alia u zgjodh president i Shqipërisë, dha dorëheqjen si sekretar i parë i PPSh-së, në përputhje me një amendament të ri kushtetues që pengonte presidentin të mbante edhe poste në një parti politike. Ai gjithashtu dha dorëheqjen nga Byroja Politike dhe Komiteti Qendror i PPSh-së.
Qeveria e re, megjithatë, u përball me probleme të mëdha, me një ekonomi në degradim të shpejtë, me një inflacion që shkonte me rreth 260% në muaj dhe më shumë se 70% të fuqisë punëtore të papunë. Ndërsa jeta ekonomike dhe politike shkonte drejt një pushimi të plotë, Alia e kuptoi se shansin e tij të fundit për të zbatuar autoritetin e kishte humbur. PPSh ishte copëzuar dhe, më e rëndësishmja, dëshira psikologjike për ta mbajtur në pushtet kishte shkuar. Nën presionin e opozitës, Alia pranoi mbajtjen e zgjedhjeve të parakohshme. Më 22 mars 1992, PD-ja më në fund mori një fitore bindëse.
Pas zgjedhjeve, Alia u zgjodh president i Shqipërisë, pas së cilës ai dha dorëheqjen si sekretar i parë i PPSH, në përputhje me një amendament të ri kushtetues që pengoi presidentin nga mbajtja e posteve në një parti politike. Ai gjithashtu dha dorëheqjen nga Byrosë Politike dhe Komitetit Qendror të PPSH.
Qeveria e re, megjithatë, përballur me probleme të mëdha në mes të një ekonomie të shpejtë shpërbëra, me një inflacion në drejtimin e rreth 260% një muaj dhe më shumë se 70% të fuqisë punëtore boshe. Të jetës ekonomike dhe politike erdhi afër një qëndrim, Alia e kuptoi se shansin e tij të fundit për të zbatuar autoritetin e kishte kaluar. PLA ishte copëtuara dhe, më e rëndësishmja, do psikologjike për të mbajtur në pushtet kishte shkuar. Nën presionin e opozitës, Alia ra dakord për të mbajtur zgjedhje. Më 22 mars 1992, PD-ja më në fund mori një fitore bindëse.
Lindur në qytetin verior të Shkodrës, me prindër myslimanë, Alia u bashkua me Partinë Komuniste në vitin 1943, duke luajtur një pjesë të vogël në rezistencë partizane kundër pushtuesve italianë. Në vitin 1948 ai u zgjodh në komitetin qendror dhe, pasi studioi në Bashkimin Sovjetik, u bë kandidat për anëtar i Byrosë Politike në vitin 1956, dhe më pas një anëtar i saj me të drejta të plota.
Ai filloi të rritet si administrator dhe ekspert teknik në programet e hershme të industrializimit, një prani i thjeshtë nën rrethin e ngushtë të Hoxhës. Si ministër i arsimit, ai shoqëroi Hoxhën në vizitën e parë të këtij të fundit në Kinë në vitin 1956, dhe ka qenë në takimin e fundit të Hoxhës me Nikita Hrushovin, në Moskë në vitin 1960, e cila arriti kulmin me prishjen me Bashkimin Sovjetik.
Një burrë i vogël në paraqitje modeste dhe sjellje të këndshme, Alia nuk kishte asnjë nga karizmën e Hoxhës. Ai arriti të mbijetojë në Parti edhe pas shumë spastrimet të pamëshirshme duke demonstruar besnikëri të plotë ndaj Hoxhës dhe duke mbajtur një profil të ulët në çështjet e debatueshme.
Pas prishjes me Kinën në vitin 1978, Shqipëria u detyrua të ndiqte një politikë të vetë-mjaftueshmërisë maksimale, duke u mbështetur vetëm në burimet të brendshme njerëzore dhe materiale. Vendi u tërhoq në izolim pothuajse total, u harrua pas maleve të frikshme dhe të vetmuara, populli i tij u derua të pranonte një shkallë izolimi ideologjik dhe politik, që vështirë se mund t’i gjesh një paralele moderne, dhe që zgjati deri në vdekjen e Hoxhës.
Pas fitores së PD-së në vitin 1992, Alia dha dorëheqjen nga presidenca dhe u zëvendësua nga Sali Berisha. Një shpirt i dogmatizmi dhe hakmarrjeje më shumë se pajtimi mori jetë kur Berisha vendosi shkatërrimin e kundërshtarëve të tij politik. Alia u vu në arrest shtëpie, i akuzuar për korrupsion dhe shkelje të lirive dhe të drejtave të qytetarëve. Në vitin 1994, pas një gjykimi të gjatë, ai u dënua me nëntë vjet burg, për t’u liruar vetëm një vit më vonë me një amnisti për të qetësuar opozitën. Ai u arrestua menjëherë më pas, këtë herë i akuzuar për gjenocid. Ai u akuzua se kish dhënë urdhër të qëllonin njerëzit që ishin duke u përpjekur të kalonin përtej kufirit shqiptar në 1990-91. Alia më vonë u ankua se ai kishte jetuar pa marrë “as rrogë dhe as pension” që pas dorëheqjes së tij. “Unë mund të kisha shkaktuar një tjetër Tiananmen në Tiranë. Kurrë nuk më ka pëlqyer gjaku. Bëra më të mirën në kushte të vështira”.
Në mars 1997 ai doli i lirë nga burgu gjatë kaosit që solli rënia e skemave piramidale të investimit që ishin përhapur në mbarë Shqipërinë. Ai u largua nga vendi menjëherë për t’u bashkuar me familjen e tij në Francë. Sidoqoftë ai u kthye në Shqipëri që dhjetor të të njëjtit vit, por qëndroi jashtë politikës aktive. Ai vazhdoi, megjithatë, të shkruante artikuj dhe të shfaqej në evenimentet shoqërore në Tiranë, duke u respektuar nga të majtë dhe të djathtë të shoqërisë shqiptare si një burrë shteti plak.
