“Italisë ia dhashë unë Shqipërinë” Kjo deklaratë e Galeazzo Cianos pas pushtimit të 7 prillit, nuk është mburrje e kotë. Me të marrë vendin e Ministrit të Jashtëm, dhëndri i Mussolinit do ti kushtohej vërtet me një pasion pushtues Shqipërisë, së pari nëpërmjet poltikës së vet nënshtruese, e më pas për një zgjidhje rrënjësore siç qe pushtimi. Marrëdhënies së Cianos me Shqipërinë i kushtohet një kapitull i tërë i monografisë më të mirë italiane mbi jetën e personazhit që 33 vjeçar u bë ministër i fashizmit, “Galeazzo Ciano, Una Vita”, e historianit Giordano Bruno Guerri. “Bota shqiptare” botoi për herë të parë në shqip faqet kushtuar “Çifligut të Cianos” të mbushura me detaje të panjohura nga publiku i gjerë
Ndërkohë bëhen akoma përpjekje për të gjetur një mirëkuptim me Zogun. Mirëkuptim një fjalë goje, sepse tashmë flitej për t’i dhënë diktat: më 2 prill Jacomoni kthehet në Tiranë me tekstin e një traktati për t’ia propozuar Zogut; në letrën shoqëruese Ciano i kish shkruar Jacomonit që “nuk është fjala të negociohet një pakt. Duhet të detyrohet ta pranojë […]. unë përgatitem, sidoqoftë, të vij menjëherë në Tiranë me disa reparte forcash ajrore për të marrë praktikisht në dorë vendin e për të vendosur gjatë ditëve të para rendin e ri”. Shton deri edhe tekstin e formulës me të cilën Zogu duhet të pranonte traktatin dhe ta falënderonte.
Por Zogu vazhdon t’i bëjë bisht dhe 3 e 4 prilli kalojnë furishëm në pritje të “orës X”; Jacomoni shqetësohet për mbrojtjen e italianëve rezidentë në Shqipëri nga reprezalje të mundshme dhe përgatitet për t’i bërë ballë një rrethimi të legatës (dërgon një telegram të shkurtër në Romë për të kërkuar “50 arka me llamba” dhe nuk është e vështirë të nënkuptohet që llambat janë bomba dore); ndërsa Ciano merret me mbajtjen larg të kancelarive europiane dhe të përfaqësuesve të huaj në Romë, ose të paktën merr mundimin, në mënyrë shumë të paorganizuar e pa ndonjë sukses, siç do të shohim më poshtë.
Faqja e ditarit që u referohet këtyre dy ditëve – 3 dhe 4 prillit – nuk është botuar asnjëherë në edicionin italian dhe në vend të saj gjendet një shënim i gabuar i muratorit: “3 dhe 4 prilli mungojnë në ditar sepse Ciano është nisur me avion nga Roma për në Shqipëri”. Ciano ishte në Romë, dhe ja ç’shkroi në ditarin e tij gjatë atyre dy ditëve:
3 prill – Pariani dhe unë po shqyrtojmë çdo detaj të sipërmarrjes shqiptare. Lajmet që arrijnë në mbrëmje dëshmojnë që situata është më serioze nga ç’mendojmë. Nuk është e mundur të çojmë skuadrën Muti, sepse aerodromet janë të mbrojtura shumë mirë dhe qyteti është i mbushur me grupe të armatosura shprehin kërcënime kundër italianëve. Pas një bisedimi me Duce, i nis një telegram Jacomonit, që të përqendrojë nesër në Durrës gratë dhe fëmijët italianë për t’i nxjerrë nga çdo rrezik me një anije të marinës, dhe një telegram tjetër për t’i urdhëruar të shkojë te Zogu dhe t’i thotë që ne do ta konsiderojmë personalisht përgjegjës për çdo sulm ndaj të mirave apo jetës së italianëve. Bisedoj më pas me Mackensen-in dhe Villani-n. I pari, që i urren shqiptarët sepse ka jetuar në Tiranë, aprovon gjithçka kemi bërë e mendojmë të bëjmë. Villani është i shqetësuar për fatin e Gerardinës, por qetësohet kur i them se i kam dhënë urdhër Jacomonit ta marrë, bashkë me familjen e të afërmit e saj, nën mbrojtjen e flamurit italian. I nis një qarkore-telegram përfaqësuesve tanë jashtë shtetit, jo për t’i këshilluar të bëjnë ndonjë veprim, por për t’i informuar mbi situatën apo më mirë, për mënyrën se si po e paraqesim. Ribbentrop më telefonon për të më folur rreth aleancës. Më thotë se do të më shfaqë më vonë, përmes Attolico-s, vërejtjet e tij, që përputhen më tonat, dhe shton që, brenda dy-tri javëve, shpreson të më presë në Berlin për nënshkrimin e paktit. Urdhëroj Giron [funksionar fashist i ngarkuar në vitin 1938 të krijojë në Shqipëri një rini fashiste, e më pas sekretar i parë i partisë fashiste shqiptare] të mbledhë në Bari të gjithë emigrantët shqiptarë për t’i çuar në Shqipëri njëherësh me trupat tona.
4 prill – Duce, pasi ka lexuar telegramin e Jacomonit që thotë se i duket e mundshme një zgjidhje paqësore, nuk e fsheh zhgënjimin e tij. Në çastin e hedhjes në veprim, parapëlqen zgjidhjen e armëve. Për më tepër, nuk është i kënaqur nga ushtria, që i duket shumë “e plakur”, dhe që quan “mbisundim të monarkisë”. Në Bologna, një batalion bersalierësh të mobilizuar për të shkuar në Shqipëri, ka kënduar një refren që thoshte: “Duam paqen dhe jo luftën”. Ushtarakët e pranishëm nuk kanë ndërhyrë; ndaj edhe Mussolini është nxehur keq. Në Këshillin e ministrave Duce dhe unë raportojmë mbi situatën shqiptare, dhe, në të njëjtën kohë, komunikojmë programin tonë. Pres Perth-in. Është i shqetësuar për situatën në Shqipëri. e qetësoj, duke këmbëngulur mbi mbi faktin se nuk do të lejojmë askënd të ndërhyjë në këtë punë. Në çastin kur largohet, i them pour la bonne bouche [për ta marrë me të mira], që nuk do të refuzojmë një iniciativë të mundshme të francezëve në pritje të rifillimit të bisedimeve. Ikën i lehtësuar dhe shumë më i prirur për të mirë ndaj çështjes shqiptare. Tamam siç desha. Pres Christic-in [ministër i Jugosllavisë në Romë]. Pasi flasim për situatën e përgjithshme dhe për vizitën në Romë të regjentit Pavlli, i parashtroj situatën shqiptare, duke nënvizuar që Zogu përfaqëson një element turbullues në marrëdhëniet tona me Jugosllavinë. E siguroj që nuk do të ndërmarrim asnjë hap përfundimtar pa informuar më parë Beogradin. Kur Christic largohet, është shumë i qetë, edhe se problemi është i një rëndësie tejet të madhe për Vendin e tij. Lajme gjithnjë e më shqetësuese mbi fatin e italianëve në Tiranë. Vendosim t’i shpërngulim. Gjatë një takimi në pallatin Venezia mes Duces, Sereggi-t [ministër i Shqipërisë në Romë] dhe meje, vendosim t’i japim mbretit një shtyrje të fundit afati deri të enjten pasdite.
Më 5 prill pasdite pas një kërkese të re të Zogut për më shumë kohë për të reflektuar, Mussolini i jep ultimatum me afat orën 12 të të nesërmes. Zogu merr telegramin mbrëmjen e datës 5 dhe siguron se do të kthejë përgjigje brenda orës 18 të datës 6, pra me gjashtë orë vonesë. Në të vërtetë përpiqet të fitojë kohë për t’i lejuar familjes së tij largimin dhe për të organizuar arratisjen e tij: pak minuta para afatit të ultimatumit është me Jacomonin. Diplomati kujton që Zogu e lut t’i “përcjell Mussolinit përshëndetje plot respekt duke deklaruar që nuk mund të më bënte të njëjtën kërkesë për Kontin Ciano, vullnetit të të cilit i vinte faj për gjithçka po ndodhte”. Qëndresa e tij kryeneçe – që i kushtoi fronin – ndoshta shpjegohet me bindjen, jo krejt pa baza, po të mbahen parasysh ngjarjet ndërkombëtare që po përgatiteshin, që një ditë do të mund të kthehej si mbret i vërtetë fuqiplotë. Nuk mori parasysh vetëm faktin që Shqipëria do të zgjidhte një regjim komunist. Ose ndoshta, më thjesht, trembej – duke mbajtur parasysh raste të mëparshme – se italianët sidoqoftë do ta kishin likuiduar.
Në orën 16 Mussolini u jep urdhër anijeve të ngrenë spirancën dhe në 4.30 të 7 prillit fillon zbarkimi. Ciano është zgjuar prej orës 4; e ka ngritur nga gjumi Starace (e kushedi pse, pikërisht ai) i cili i sjell lajmin se Zogu ka telegrafuar e kërkon të negociojë. Ciano telegrafon që të negociojë me gjeneralin Guzzoni e me këtë të fundit ndryshon që në fillim karakterin e negociatave, që dalin nga rruga diplomatike dhe marrin karakteristika edhe më të thella të një imponimi: lëvizje shumë e gabuar që mund të shpjegohet vetëm më faktin që Ciano konsideronte zero mundësinë e qëndresës ushtarake shqiptar dhe që kështu, me zbarkimin tashmë fakt të kryer, Shqipëria ishte de facto e marrë; këtu mbështetet edhe nevoja e negociatave me gjeneralin tashmë fitues pa bërë luftë. Këtu e ka burimin edhe nxehja e Cianos kur, menjëherë pas zgjimit nga Starace, merr një telegram nga koloneli Manlio Gabrielli, zëvendës i atasheut ushtarak Pariani, që i komunikon se Zogu ka në dispozicion 45.000 burra të armatosur.
Në 6 merr avionin për në Tiranë i shoqëruar, si në kohën e Etiopisë, nga besniku Pavolini. Qëllimi i udhëtimit është të gëzojë triumfin e hyrjes në Tiranë dhe marrjen e saj, por nuk do të shkojë kështu.
Një përfaqësues fuqiplotë i Zogut i ishte paraqitur Guzzonit me propozime të reja: Shqipëria do të pranonte qëndrimin e një divizioni italian, por konfirmonte kërkesat e mëparshme të garancive për pavarësinë. Guzzoni urdhëron pezullimin për gjashtë orë të përparimit të trupave në pritje të urdhrave nga lart.
Ndërkohë disa banditë të liruar nga burgjet dhe të armatosur hedhin në erë një urë përgjatë rrugës për Tiranë; kryeqyteti është në dorë të banditëve, legata italiane e rrethuar, Zogu arratiset në Greqi.Ciano, në pamundësi për t’u ulur me avionin në Tiranë, kthehet i tërbuar në Romë. Gjen Mussolinin edhe më të tërbuar. Ndërkohë Duce i ka urdhëruar Guzzonit të rifillojë marshimin: për gjithë natën do të sfilitë Cianon, që di më pas se ai, për të pasur lajme nga përparimi i trupave. Ciano nuk mund të bëjë tjetër veçse të shkruajë në ditar, e ja ç’shkruan: “kjo vonesë mund të ketë pasoja shumë të rënda […] është ditë e humbur dhe kjo i lejon shtypit të ndyrë francez të thotë që italianët u mundën nga shqiptarët”. Guzzoni konsiderohet, në mendjen e të gjithëve, fajtori i kësaj situate pa rrugëdalje, dhe i tillë mbetet edhe sot e kësaj dite. Por fajin kryesor për situatën e krijuar e kishte vetë Ciano që në orën 23.05 të 6 prillit i kish nisur Guzzonit, tashmë në lundrim drejt Durrësit, këtë telegram:
Nëse nesër në mëngjes ndonjë parlamentar i Zogut paraqitet në çastin e zbarkimit, dëgjojeni dhe më nisni telegram [fillimisht në telegram kish shkruar “nisini telegram Duces, por pastaj e kish korrigjuar]. Nëse asnjë nuk do të kërkojë të diskutojë me ju, vazhdoni zbarkimin duke shkatërruar çdo qëndresë.
Pra, me pak fjalë: më 6 prill në orën 23.05 Ciano i telegrafon Guzzonit për t’i thënë që nëse i vjen ndonjë parlamentar duhet t’i telegrafojë, natyrisht që për të marrë urdhra, e të presë; në orën 4.30 të datës shtatë, pra pesë orë më vonë, i komunikon Jacomonit që parlamentarët e Zogut duhet të negociojnë me Guzzonin; në 6.00 merr avionin e nuk është më i kapshëm deri kur, pas shumë orësh, kthehet në Romë: vështirë të imagjinohet tjetër gjë më pak e logjikshme; me më pak e ndershme, pasi ja vazhdimi sipas kujtimeve të Mario Luciolli-t: “Mussolini telefononte në ministrinë e Jashtme për të mësuar nëse ishte ajo përgjegjëse për sjelljen e pashpjegueshme të gjeneralit Guzzoni. Iu përgjigjën, natyrisht, që nuk dinin gjë”. Luciolli padyshim nuk ishte në dijeni të telegramit të Cianos dhe vazhdon në kujtimet e tij: “Ciano, Anfuso e ndonjë tjetër, në ato çaste të trazuara, dhanë një shpjegim të habitshëm: kish pasur tradhti; ministria e Luftës ishte përpjekur të sabotonte punën e ministrisë së Jashtme; armiqtë e Cianos dhe të Jacomonit ua kishin punuar me të keq”.
Ndërsa në të vërtetë Ciano përpiqej t’u hidhte në kurriz të tjerëve – dhe me akuza të rënda – fajin e vet. Por Guzzoni nuk do të qortohet asnjëherë për ndalimin e aksionit, përkundrazi do të fitojë gjithnjë e më shumë rëndësi në shtabin e përgjithshëm falë paktit pak a shumë eksplicit të heshtjes: do të jetë vetë Ciano që do të bëjë të mundur që Guzzoni të marrë një telegram të lakmuar përgëzimesh nga Mussolini. Mllefi i Cianos ndaj Guzzonit dhe pamundësia për ta hequr qafe do të shfaqen më vonë, por vetëm në faqet e ditarit.
Edhe pa këtë incident fillestar, “fushata e Shqipërisë” ishte një katastrofë, e nuk u humb vetëm sepse ishte materialisht e pamundur, por nëse shqiptarët do të kishin pasur vërtet 45.000 burra të armatosur… Ndërsa praktikisht nuk pati fare mbrojtje; Anfuso, që padyshim nuk mund të dyshohet për antifashizëm, shkruan që “nëse shqiptarët do të kishin pasur forca zjarrfikësish të stërvitura mirë do të na kishin hedhur në Adriatik”. Gjithçka ishte nënvlerësuar: forcat e armatosura ishin lajmëruar në çastin e fundit, sikur çështja të mos kishte të bënte me ushtrinë; u mblodh një trupë ekspedite e përzier dhe tri armatat nuk patën asnjë koordinim; nuk u mor parasysh madhësia e portit të Durrësit dhe u nisën anije që aty nuk mund të hynin; edhe karburantet e përdorura nuk ishin të përshtatshme; vetë Mussolini në Këshillin e Lartë do të japë një shembull të këtij mosefikasiteti duke folur, mes të tjerash, për rastin e çuditshëm të atyre specialistëve të ndërlidhjes që nuk njihnin radion me të cilën ishin të pajisur.
Për të gjitha këto përgjegjësia kryesore duhet kërkuar te Ciano, që kish marrë rolin e drejtuesit të operacioneve dhe që kishte kish lënë pas dore krejtësisht detajet duke u mbështetur me besim të tepruar në një shtab të përgjithshëm të plogët dhe të paefektshëm. Por edhe në fushën e tij nuk kish shkëlqyer; kancelaritë europiane nuk ishin përgatitur dhe qetësuar mjaftueshëm, dhe të lë pa fjalë fakti që në çastin më të nxehtë të krizës, kur lajmi i pushtimit italian merr dhenë, Ciano merr avionin e zhduket nga Roma. Iu desh Mussolinit të qetësonte personalisht qeveritë e Athinës dhe të Londrës, më të shqetësuarit për ngjarjen.
Mëngjesin e 8 prillit d’Ajeta i telefonon Cianos për t’i thënë që avionët mund të ulen në fushën e aviacionit të Tiranës, tashmë thuajse e pushtuar, dhe ministri niset menjëherë, i ndjekur nga një grup i madh funksionarësh që më pas do të marrin të gjithë dekorata për fushatën e Shqipërisë. Mbërrin më në fund në Tiranë. Cianon e rrëmben, fjalët e veta, “një emocion tronditës” dhe me qëndrimin e një pater patriae pret me mirësi të gjithë shqiptarët që i bëjnë “akte nderimi”, jep urdhra që ushtarët “të trajtohen mirë” etj. Ia vlen të lexohen disa rreshta nga ditari i këtij Ciano që i krekosur si çlirimtar i madh dhe shkruan:
Marr masa për vendosjen e rendit dhe kthimin e ritmit të jetës së qytetarëve, u jap lirinë të burgosurve politikë të Zogut, të dënuar me nga njëqind vjet burg secili. U shpërndaj para të varfërve. Bisedoj me njerëzit më të ngritur të Tiranës për të kuptuar mirë dëshirat e shqiptarëve e për të vendosur për formën e re kushtetuese që i duhet dhënë vendit. Shkoj mes oficerëve dhe ushtarëve: janë të gjithë ballëlartë për arritjen.
Nuk i ikën ky dell as të nesërmen, përballë Mussolinit: “Përsa i përket formës kushtetuese të Shqipërisë, Duce ka një projekt Regjence që nuk më duket i mirë. Ia them dhe i parashtroj idetë e mia: të krijohet menjëherë një Këshill Qeverie, më 12 prill parlamenti shqiptar të thërrasë një seancë kushtetuese, që të vendosë Bashkimin Personal mes dy vendeve dhe t’i japë kurorën e Shqipërisë Viktor Emanuelit III”. Kështu do të ndodhë, por është për t’u çuditur që vetëm tani, pasi gjithçka ka përfunduar, mendohet se si të sistemohet vendi: me sa duket ishin të bindur që Zogu do të ish nënshtruar.
