Ky libër me autor Aldo Renato Terrusi, rrëfen udhëtimin e tij dhe të dajës, Xhakomo, të cilët kthehen në Shqipëri pas dyzet e katër vjetësh. Aldo ishte ende fëmijë kur regjimi i Enver Hoxhës i burgosi të atin në famëkeqin burg të Burrelit, ku dhe vdiq pa i dhënë as lamtumirën e fundit të birit dhe të shoqes. Dëshira e Aldos është të kthejë në atdhe eshtrat e të atit, dëshirë që ndërkëmbehet pikëllueshëm me të kaluarën e dhimbshme të familjes Terruzi në Shqipëri dhe të një kombi që edhe sot e kësaj dite ka në lëkurë shenjat e pashlyeshme të diktaturës. Nëpërmjet kujtimeve të familjes, dëshmive, fotografive të kohës dhe dokumenteve origjinale të procesit të të atit në vitin 1945, ripërshkohen ngjarje dramatike të faqeve historike më të zymta të Vendit të Shqiponjave.
Me dëshirë të autorit dhe lejen e botuesit, po botojmë pjesë pjesë, të gjithë librin.
PJESA E PARË
Rikthimi
Aeroporti i Fiumiçinos. Avioni MD 80 i Alitalias është gati për fluturim.
Është e shtunë, 6 nëntor 1993. Ora 11.25.
Komandanti mori miratimin. Stjuardesat na kujtojnë dhe një herë të lidhim rripin e sigurimit.
Dy motorët çohen në fuqinë maksimale, ndërsa zhurma bëhet e mbytur dhe shurdhuese.
Butonët dhe komandat provohen për të fundit herë sipas procedurave të fluturimit, lëshohen frenat, fillon lëvizja gjithë e më e shpejtë, përshpejtimi i përplas pasagjerët pas shpinores, avioni ngrihet në fluturim. Ndjej të më ngrejë një forcë e padukshme që më lë si të pezullt në zbrazëti. Hedh sytë përreth për të parë nëse dhe pasagjerët e tjerë kanë të njëjtën ndjesi si unë. Ca lexojnë, ca shohin jashtë nga dritarja, ca janë shpërfillës, ca mezi rrinë të qetë dhe ca, të ngrirë në ndjenjëse, lënë të ndërduken frikërat e veta. Me një ndërrim drejtimi të gjerë, avioni ngrihet në lartësi dhe drejtohet drejt radiofarit të Barit, për të mësyrë pastaj drejt e në Tiranë, në vendmbërritjen tonë.
Parashikimet e motit thonë që koha do të jetë e mirë gjatë gjithë fluturimit: capak re dhe diell, temperatura kur të mbërrijmë 19 gradë, koha e fluturimit gati 40 minuta.
Padyshim, nëse kohë më parë dikush do të më kishte parathënë një udhëtim në Shqipëri, megjithë kureshtjen time për vendin ku kam lindur, do ta quaja të marrë.
Përgjatë viteve shumë herë e kisha shkuar ndërmend një udhëtim të mundshëm në atë vend, por ishte veçse një bluarje me mend dhe asgjë tjetër, duke pasur parasysh kushtet politiko-shoqërore rreptësisht ndaluese. Tashmë ajo hipotezë po formësohej: perdja e hekurt kishte rënë.
Europa po ndryshonte fizionominë: Papa polak, rënia e Murit të Berlinit, politika e re e Bashkimit Sovjetik, një ndërgjegje më e thellë bashkësie.
Vetëm Tirana, e mbyllur në vetvete, dukej ende e paprekshme nga erërat e forta të lirisë demokratike.
Enver Hoxha deri në kongresin e fundit të partisë ku bënte pjesë – para se të vdiste në 1985 – vazhdonte të mbështeste ideologjinë marksiste dhe vizionin e Shqipërisë si “atdhe” dhe fortesë e mbyllur, në mbrojtje të kufijve të vet.
Por populli i kombit vital shqiptar po fillonte të zgjohej nga letargjia e gjatë. Demonstrata e parë e rëndësishme e kundërshtimit, që ia doli të kaplojë kufijtë kombëtarë, ndodhi kur në ambasadën italiane në Tiranë u strehuan vëllezërit Popa, të cilët kërkuan strehim politik.
Qeveria e mëpasshme e Ramiz Alisë, edhe pse konservatore dhe filokomuniste, filloi të ndjente nevojën e rilidhjes së marrëdhënieve me Perëndimin.
Pas shtysës së ndryshimeve përtej perdes dhe protestave të brendshme që bëheshin më këmbëngulëse dita-ditës, qeveria shqiptare u detyrua të bënte disa lëshime demokratike.
U rikthye e drejta e fesë, u lehtësua dhënia e pashaportave, u lejua zhvillimi individual i agrikulturës, u rikthye votimi i fshehtë dhe u autorizua pluripartizmi.
Të gjitha këto risi nga njëra anë mundësuan që vendi të bëhej pjesërisht i lirë, por nga ana tjetër krijuan tronditje të dukshme.
Ishte sikur papritur t’i hapje dyert një të burgosuri i cili, deri në atë çast, përmes hekurave kishte admiruar format e kolme të një femre epshndjellëse që kurrë s’kishte mundur ta shtinte në dorë.
Në këtë kohë ndodhi që në sytë e shqiptarëve doli para imazhi i Italisë së kamur, e njohur në shtëpitë e tyre përmes kanaleve televizive. Një El Dorado i vërtetë, që nuk ndodhej shumë larg dhe që qysh prej vitit 1991 shtyu dhjetëra mijëra njerëz të dyndeshin me mjete të ndryshme lundruese në drejtim të bel Paese-s.
Synimi ishte një mirëqenie e sigurtë ekonomike individuale brenda kohës më të shkurtër të mundshme.
Italia ishte vendi i referimit; më i afërti mes vendeve të përparuara.
Zgjedhjet e para, më në fund demokratike, sollën në krye të shtetit Sali Berishën.
Programi politik, juridik dhe sidomos ekonomik i qeverisë së re, që parashikonte një afrim me Perëndimin kapitalist me kushte të paravendosura, mori miratimin e shumicës së popullsisë.
Në valën e rifillimit ndeshej një rizgjim i qartë fetar, edhe pse trungu shqiptar ishte dhe mbetej tipari i njëmendët përbashkues dhe dallues i popullsisë: një nacionalizëm padyshim i fortë, por i perceptuar në mënyrë krejt personale, që shpërfillte çfarëdolloj përfshirjeje të konceptit të të mirës së përbashkët.
Me këto premisa po gatitesha të vija këmbë sërish në Vendin e Shqiponjave, truallin tim të lindjes.
Më në fund, do më mirëpriste një vend i lirë, ku do të mund të flisja me njerëzit dhe jo me individë të fshehur në hije, si dhe do të shëtisja nëpër rrugët e Tiranës pa frikën se do të më spiunonte dikush apo do të më kërkonin arsyen se pse kisha shkuar aty. Do të takoja njerëz dhe do të shihja gjëra që do të më rikthenin në fëmijëri, duke më rilidhur me një pjesë të historisë sime personale që më ishte pështjelluar në mendje.
Ndoshta, ku i dihej, do t’ia dilja mbanë të rimerrja në vendin e tij të lindjes dhe atë çka kishte mbetur nga im atë.
“Dajë, si përfundoi familja jonë në Shqipëri?”
“Është një histori e gjatë që vjen nga shumë larg; do të ta tregoj gjatë udhëtimit. Do të kemi kohë boll dhe shpresoj që edhe kujtesa mos të më lërë në baltë… kanë kaluar shumë vite… Një aradhë ngjarjesh dhe rrethanash të pabesueshme na caktuan një fat të zi dhe mizor kundër të cilit, për fat të keq, na u desh të luftonim pa dalë kurrë krejt fitimtarë”.
Shtyjmë disa minuta në heshtje, secili ndërkallur në kujtimet e veta.
Pastaj daja fillon të tregojë:
“Në fund të viteve 1800, shumë italianë, të detyruar nga papunësia dhe nga kushtet shumë të këqija ekonomike të kombit, filluan të shpërnguleshin drejt brigjeve lindore të Mesdheut: Dalmaci, Shqipëri, Greqi dhe Turqi, por edhe në vendet e Afrikës Veriore, siç ishin Egjipti dhe Libia.
Ishin krijuar disa kushte të favroshme për emigrimin.
Nga njëra anë ekspansionizmi politik dhe ushtarak i rregulluar nga marrëveshje miratuese mes fuqive si Italia, Gjermania, Franca, Anglia dhe Bashkimi Sovjetik, që kontrolloheshin mesvedi rreth hegjemonisë mbi Mesdheun e Lindjes së Mesme.
Nga ana tjetër Italia, e cila kishte njerëz të kualifikuar, si drejtues ndërmarrjesh, inxhinierë, arkitektë, punëtorë dhe teknikë të specializuar, ndërsa Egjipti, Turqia, Greqia dhe Shqipëria – që përkundrazi, kishin nevojë urgjente zhvillimi – kishin thjesht krahun e punës.
Në këtë mënyrë filloi edhe një emigrim i kualifikuar që vazhdoi edhe atëherë kur filluan të ndjeheshin shkëndijat e para të luftës në kontinentin europian.
Edhe familja jonë, si shumë familje të tjera në atë kohë, kishte përshkuar të njëjtën rrugë.
Duket si paradoks historik, por sot kurdë, boshnjakë, kosovarë e shqiptarë përshkojnë të njëjtën rrugë që ndërmorëm dhe bëmë ne mbrapsht shumë vite më parë. Ata vijnë në Itali në kërkim të një jetese të lehtë; ne, pas një jete punë në Vendin e Shqiponjave, na u desh ta nisnim gjithçka nga e para”.
Është një ditë e mrekullueshme nëntori, ato pak re të bardha që rendin të ngathëta poshtë nesh duken si nënkresa të shumta shkume në sfondin e kaltër të qiellit dhe japin ndjesinë e një pritjeje të ngrohtë; në rast rreziku duket se janë në gjendje të na ofrojnë një fluturim të qetë.
Daja vazhdon:
“Faktikisht, nga gjithë brezi i fundit i vatrës sonë familjare, vetëm yt atë u lind në Itali, në Palermo, gjithë të tjerët u lindën jashtë”.
Çast paqartësie.
“Po babai i babait tim?”
“Edhe gjyshi nga babai, që quhej Nikola, ka lindur në Palermo”.
“Gjyshi yt nga nëna, Vitalianoja, ka lindur në Stamboll, gjyshja jote në Konia të Turqisë dhe babai i gjyshes tënde, Xhakomo, ka lindur në Kles, kur Trentino ka qenë i Austrisë. Stërgjyshi yt Xhakomo u martua pastaj me një turke që quhej Serafina”.
Tjetër heshtje.
Ç‘të thuash më: një goxha koktejl racash. Kemi qenë më gjithë mend një familje shumëetnike. Por ama stërgjyshen Serafina e mbaj mend. E përqeshja, ndërsa ajo më ndiqte me bastunin e vet rreth tavolinës së kuzhinës duke gërthitur fjalë të pakuptueshme në greko-italo-turqisht.
“Ke menduar për organizimin, Aldo?”
“Mos u bëj merak, gjithçka në rregull, i kam rregulluar me sekretarinë e Konsullatës italiane në Tiranë; një grup njerëzish merret me Cooperazione-n italian, do të dërgojnë një njeriun e tyre të na marrë. Madje më thanë që mundën të lidhen me dy shqiptarë që flasin italisht dhe që thonë se e kanë njohur babanë… ta shohim”.
“Ke zënë hotel?”
“Pa gjeje pak! Do të shkojmë te Dajti, për të cilin më keni folur aq shumë”.
“Eh… sa shumë histori… dhe sa shumë kujtime. Shiko, Aldo, Dajti…”
Komandanti na bën me dije fluturimin mbi Bari.
Shohim bregun italian që tretet pas nesh, ndërsa mes resh ndërduket deti që shkëlqen nën rrezet e diellit.
Një fjali më rreh mendjen si çekiç: “Përtej detit, atje ku lind dielli…” janë fjalët që përsëriste ime më kur, pasi u kthyen në Itali, e pyesja ku ndodhej im atë.
Drejt bregut ballkanik retë bëhen më të dendura dhe gri, thuajse kërcënuese.
Avioni merr rregullisht korridorin e zbritjes, frenat ngrihen duke krijuar zhurma vorbullore, zbresim nga lartësia, ndeshemi me një turbulencë të lehtë ndërkohë që përshkojmë retë e ulëta.
Rrotat ulen duke kërkëllitur, nuk ka më turbulencë, ndërsa poshtë nesh shfaqet toka shqiptare. Aeroplani ulet i sigurtë drejt pistës.
Tokat e punuara, e gjelbra e pyjeve, capak shtëpi të shpërndara, ndonjë rrugë. Një rreze dielli depërton prej së largu duke ndriçuar malet pas shpinës së Tiranës.
“Aldo, i sheh ato malet aty poshtë… mali më i lartë quhet Dajti, hoteli që na ke rezervuar e ka marrë emrin prej tij”.
Dy gjëra më tërheqin vëmendjen: pista e kalldrëmtë e gurëve gjashtëkëndorë me ngjyrë të kuqërremtë dhe dhjetëra ndërtime rrumbullakore që dalin se janë bunkerë. Edhe pse lufta ka mbaruar para 40 vjetësh.
Zbritja është e butë, motorët frenojnë në pistën e rrotullimit, avioni ngadalëson duke u lëkundur paksa dhe më në fund, ndalet para hyrjes së aeroportit të vogël.
Ora shënon 12.30 kur vëmë këmbë, pas nja 44 vitesh të mira, në truallin shqiptar.
Daja i ka një shprehi të çuditshme, nuk arrij ta kuptoj nëse nuk ndjehet mirë apo e ka nga emocionet e rikthimit.
“Dajë, si ndjehesh?”
“Mirë. Mosha, e ke parasysh, bën të vetën… po ti?”
“Unë s’kam gjë”.
Ndoshta vërtet mosha bën të vetën, por zëri i tij paksa i ngjirur fsheh një mallëngjim të dukshëm.
Një zyrtar i ri shqiptar i Konsullatës italiane, Toli Arapi, na pret dhe prezantohet. Është aty në emër të drejtorit të Cooperazione Italiana në Shqipëri, Pierxhorxho Ramundo, me të cilin ishim lidhur qysh më parë.
Flet një italishte të shkëlqyer dhe thotë se është në dispozicionin tonë.
Me furgonin e Cooperazione Italiana nisemi drejt Tiranës.
Përshkojmë rrugën gjysmë të asfaltuar, me një gjerësi absolutisht të parregullt, me shumë gropa, shpesh pa trotuare.
Ndonjë pemë e vogël eukalipti përanash rruge.
Njerëz me biçikleta, këmbësorë, pak makina prehistorike, çuditërisht një numër mjaft i madh mjetesh të shkalafitura për transport mallrash.
Një karrocë e tërhequr prej mushkash pengon trafikun e çrregullt dhe të padisiplinuar dhe e bën të rrezikshëm kalimin, por, përveç ndonjë të share të shoferëve ato pak automjete vazhdojnë zigzagun e tyre.
Në skaje të rrugëve dhe shpesh bash në mes të fushave gjysmë të mbjella, dhjetëra e dhjetëra bunkerë.
Banesat në periferi janë kazerma të stërmëdha drejtkëndore, disa syresh të rrënuara, nga të cilat mbijnë qindra antena parabolike krahas rrobave shumëngjyrëshe të ndera.
Një kontrast i pabesueshëm: të varfër gjer në palcë, por që nuk heqin dorë nga televizioni satelitor!
Jo rrallë shohim në lulishtet publike dele apo dhi që shëtisin të lira.
Një burrë i veshur mirë me një derr për kapistre – me qafore, a thua ishte qen – shëtit ëndshëm, por tek e fundit s’është i vetmi, sepse pas pak jep të duket një grua, me një veshje tipike fshatare, e cila mban për kapistalli një dhi bashkë me të voglin nga pas.
Duhet të jetë moda e këtyre këtu…
Pjesa më e madhe e ndërtesave që na zënë sytë ka nevojë urgjente për rindërtim ose meremetim. Vetëm drejt qendrës së qytetit vërejmë disa ndërtime të kohëve më të vona.
Nuk ka ndonjë sistem modern të mbledhjes së mbeturinave urbane. Habitemi kur shohim disa gra pa uniformë në anë të rrugës, me nga një lopatëz, që s’ishte gjë veçse një kuti teneqeje e hapur përgjysmë, mbushin me mbeturina një karton që shërben si kazan plehrash.
Toli, si e kuptoi hutimin tonë, na thotë se ato gra paguhen nga Bashkia e Tiranës dhe zyrtarisht janë përgjegjëse për pastrimin e rrugëve.
Papritmas panorama ndryshon, gjendemi përballë një sheshi të madh, zemrës së gjallë të kryeqytetit. Zona është katërkëndore dhe shumë e gjerë, ka shumë njerëz që lëvizin nga të gjitha drejtimet, takohen grupe për të këmbyer valutë, luajtur bixhoz, dhe më së rralli të shkëmbejnë mendime. Shumë, shumë të rinj.
Duket shumë bukur monumenti kalorësiak i heroit shqiptar Gjergj Kastrioti Skënderbeut. Ai priu kryengritjen e popullit shqiptar kundër turqve. Nën udhëheqjen e tij tij princërit e krahinave vendase u bashkuan duke bërë qëndresë dhe duke luftuar kundër pushtuesve.
Gjatë luftës së shqiptarëve kundër otomanëve, u zhvillua ai proces që u përmbyll me lindjen e një shteti të vetëm qendror dhe flamuri i familjes Kastrioti, me shqiponjën e zezë dykrenare në fushën e kuqe, u bë flamuri kombëtar shqiptar.
Në njërën anë të sheshit ngrihet e bukur dhe e vjetër xhamia e Et’hem Beut me minarenë e gjatë, krahas kullës elegante me bazë katërkëndore të sahatit, përpara është Muzeu i Arteve dhe Mjeshtërive, ballina e të cilit mbulohet nga një mozaik i madh, në krah është Pallati i Kulturës me një pamje imponuese, me reminishenca sovjetike, pjesë e të cilit është edhe Biblioteka Kombëtare.
Dy pallate të lartë – që dallohen nga ndërtesat e tjera për nga lartësia – përplotësojnë panoramën e sheshit.
Në vazhdim të shëtitjes sonë të shkurtër turistike kalojmë përgjatë Bulevardit Dëshmorët e Kombit, realizim pompoz i diktaturës italiane – me radhë dyfishe pemësh përanash trotuareve shumë të gjerë – të cilët të çojnë që nga Sheshi Skënderbej drejt e te stadiumi mitik Qemal Stafa. Këtu pati luajtur dhe fituar skuadra e artë e futbollit shqiptar në vitet ‘40. Kalojmë përpara një ndërtese të çuditshme piramidale; na shpjegojnë se ai ka qenë mauzoleumi që ndërtoi Enver Hoxha për të ruajtur një ditë bëmat e tij. Tani është shndërruar në një ndërtesë ekspozitash dhe panairesh.
Në zonën shumë të afërt me Bulevardin, Tirana nuk dallon shumë nga qytetet e tjera të kontinentit.
