“Mbytja e Katër i Radës është një ngjarje që shënon një vijë ndarëse, sepse për herë të parë kemi një mbytje të këtyre përmasave në detin Mesdhe. Një mbytje qe nuk është një ngjarje natyrore, siç mund të ketë qenë në raste të tjera edhe gjatë vitit të fundit. Ajo mbytje qe fryt i politikave të përzënies dhe i një marrëveshjeje që quhet “për luftimin e flukseve migruese”.
Kështu thotë gazetari e shkrimtari Alessandro Leogrande, autor i librit “Mbytja. Vdekje ne Mesdhe”, në emisionin e fundit Shqip të Top Channel-it që kishte si temë tragjedinë e Otrantos.
Irida Cami: Kur ka ndodhur mbytja e Katër i Radës ju keni qenë shumë i ri. Si shpjegohet që ju ka mbetur kaq shumë në mendje kjo ngjarje, aq sa të shkruani një libër?
Alessandro Leogrande: Ka qenë një ngjarje që ka shënuar një pikë ndarëse, ashtu siç ka qene edhe mbërritja e anijes Vlora. Unë jam nga Puglia. Atë verë isha në Taranto dhe e kujtoj në mënyrë perfektë mbërritjen e shqiptarëve me anijen Vlora. Qe një fakt epokal. Besoj se për ne ai ka përfaqësuar rënien e murit të Berlinit. Madje mund të them se qe më i rëndësishme se rënia e Murit, e rënies së perdes së hekurt që ndante Europën. Por njëkohësisht ishte edhe fillimi i një epoke të re, që shënoi fillimin e lidhjes jo vetëm më lindjen më të afërt, që përfaqësonte Shqipërinë, por edhe me Lindjen disi më të largët që ndodhej pas Shqipërisë. Ai qe fillimi jo vetëm i ringjalljes së marrëdhënieve në Adriatik, por edhe fillimi i udhëtimeve të emigrantëve drejt Italisë. Të paktën për një dhjetëvjeçar Vlora qe porti kryesor i imbarkimit për të gjithë botën dhe bregu mes Otrantos dhe Brindisit ishte pika kryesore e hyrjes në Itali dhe Europë. Më parë shqiptarët, pastaj kosovarët edhe shumë njerëz nga Azia më e largët janë nisur nga Vlora. Kurse mbytja e Katër i Radës, në rrethanat e një gjendjeje dramatike të revoltës e të luftës civile të vitit 1997 në Shqipëri, shënon një lloj linjë ndarëse, sepse Italia e vitit 1997 ishte ndryshe nga Italia e vitit 1991. Është një Itali që fillon të shohë me keqdashje, që fillon ta shohë emigracionin si një kërcënim, si mbërritja e subjekteve të panjohur nga jashtë. Në ato muaj ka pasur një fushatë në shtyp kundër shqiptarëve, një fushatë që mund të që mund të cilësohet si rasti i parë i racizmit gazetaresk dhe institucional i bërë nga Italia. Në atë kohë dëgjuam deklarata e fjalë që s’dëgjoheshin prej 60 vjetësh në Italia. E pikërisht në këtë kontekst ndodhi mbytja e Katër i Radës. Është një ngjarje që shënon një vijë ndarëse, sepse për herë të parë kemi një mbytje të këtyre përmasave në detin Mesdhe. Një mbytje qe nuk është një ngjarje natyrore, siç mund të ketë qenë në raste të tjera edhe gjatë vitit të fundit. Ajo mbytje qe fryt i politikave të përzënies dhe i një marrëveshjeje që quhet “për luftimin e flukseve migruese”.
Si shpjegohet atëherë që për gjithë këto vjet askush nuk kishte shkruar diçka për Katërin e Radës?
Këtë nuk e di. Për mua ajo ishte paradigma e shumë gjërave. Jo vetëm paradigma e emigracionit, e marrëdhënieve mes Italisë dhe Shqipërisë, e mënyrës se si ka ndryshuar Adriatiku, paradigma e një udhëtimi të përfunduar keq. Mendoj se mbytja është një ngjarje shumë dramatike; pikërisht këto ditë flitet shumë në Itali për mbytjen e anijes turistike Costa në brigjet e Toskanës. Kurse mua më vjen të kujtoj se gjatë vitit 2011 dhe në këto ditë të para të vitit 2012 kanë humbur jetën në detin Mesdhe më shumë se 2.000 persona që po përpiqeshin të mbërrinin në Itali, kryesisht nga Libia, por jo vetëm nga Libia. Për këta nuk i bëhet vonë njeriu, nuk i konsiderojnë persona, nuk konsiderohen as numra dhe as emra. Katër i Radës ishte një lloj Titaniku i të varfërve. Si i tille, ai meritonte të rrëfehej, te kishte dinjitet e tij.
Sa kohë ju është dashur të punoni me librin për të nxjerrë një vepër kaq të plotë? Si keni punuar për të arritur në këtë rezultat?
Kjo është e pabesueshme. A thua se kishin ndër mend të vrisnin veten.
Por sikur të mos mjaftonte që ushtarakët japin të gjithë një version, arrin një moment dhe zhduken shiritat ku janë regjistruar të gjitha komunikimet e asaj pasditeje mes anijeve në det dhe komandës në tokë.
Ka qenë ndoshta një rastësi?
Nuk besoj. Po e tregoj që të jap idenë. Atë pasdite në det nuk ndodhej vetëm korveta Sibilla, e cila më pas do të godasë Katërin e Radës. Në det ndodheshin katër anije të Marinës Ushtarake, kishte dy helikopterë që fluturonin mbi zonë. Ndjekja, se kështu mund të quhet një operacion që ka zgjatur një orë e gjysmë, koordinohej në tokë nga dy komanda: Taranto dhe skuadra detare. Pra flasim për nivele të larta të Marinës sonë. Mes gjithë atyre subjekteve që ndodheshin në det dhe komandave në tokë ka pasur një fluks të vazhdueshëm komunikimesh. Kush ka një minimum njohjeje të lundrimit apo të një operacioni në det të hapur, e di mirë që komandanti i një anijeje nuk vepron vetë. Çdo gjë që ai bën, është rrjedhojë e urdhrave, çdo 30 sekonda, çdo minutë, çdo minutë e gjysmë i mbërrijnë urdhra nga toka. Ok? Të gjitha shiritat që kanë regjistruar bisedat e asaj pasditeje mes të gjithë subjekteve në tokë dhe në det, ndërpriten në orën 17.30 të pasdites, mbytja ndodh në orën 18.57 dhe shiritat fillojnë të regjistrojnë sërish në orën 18.59 e 19.05, duke pasqyruar operacionet e shpëtimit. Pra nuk mund të flitet për rastësi. I vetmi shpjegim racional është që në atë orë të ketë rënë një meteorit mes Shqipërisë dhe Puglias dhe ky të ketë shkaktuar një black out. Unë atë pasdite kam qenë në Taranto dhe në shtëpinë time kishte drita.
Në këtë që në Itali zakonisht quhet mur gome, ka pasur një ushtarak që e ka thyer heshtjen. Ju e keni njohur. Çfarë përshtypjeje ju ka lënë ky njeri?
Është një figurë që duket sikur ka dalë nga një roman i Leonardo Shashës. Sepse pikërisht atëherë kur të gjithë ushtarakët përsërisin versionin zyrtar, pra që barka shqiptare ishte hedhur nën korvetën italiane; kur provat që të tregojnë se cilat kanë qenë komandat, janë shuar, janë zero; kur me sa doli nga gjyqi ekzistonte urdhri i një harassement, gjë që u vërtetua nga gjyqi megjithëse shiritat ishin fshirë, del ky ushtarak. Ai ndodhej në sallën operative të Tarantos dhe pak ditë pas mbytjes së anijes, ai i telefonin hetuesit që merrej me rastin, Leonadro De Castris, për t’i thënë: historia është ndryshe. Ky është kapiteni Angelo Maria Fusco. Ai rrëfen se nuk po tregohej e vërteta, tregon se ka qenë në sallë, se ka dëgjuar urdhrat dhe specifikon në mënyrë të veçantë një prej urdhrave që atij vetë i është dhënë në telefon nga komanda qendrore e Romës. I thuhet “I kemi dhënë anijes Zeffiro urdhrin që të afrohet deri sa gati të prekë”. Zeffiro ishte një anije më e madhe se Sibilla që kishte që kishte filluar operacionet e ndjekjes një orë përpara se t’i kalonte stafeta Sibillës. Pra ky urdhër që kapiteni Fusco tregon, duke krijuar kështu një të çarë, një krisje, dëshmon gjithashtu se toni, gjuha e përdorur atë pasdite ishte shumë ndryshe nga ai që duan të tregojnë si të vërtetë. Cilido që njeh detin, të mendosh që persona në moshë, siç janë drejtuesit e Marinës, të japin një urdhër të tillë “të afrohen deri sa gati të prekin”, për një anije plot me gra dhe fëmijë, dhe ata e dinin që ishin gra e fëmijë, them se është mohimi i çdo lloj ligji të lundrimit. Lë të thonë ç’të duan, ku është një mohim i atyre që janë ligjet e detit.
Në një moment të parë u tha që nuk e dinin se bëhej fjalë për gra e fëmijë, mendonin se kishte një ngarkesë armësh e droge.
Fakti është që nuk ishte kështu, objektivisht nuk ishte kështu. E kjo u vërtetua kur u nxor anija e brenda saj kishte vetëm trupa dhe vetëm trupa me ato pak gjëra që mund të merren me vete kur nisesh me nxitim. Para se shiritat të ndërpriten rastësisht pra, të gjithë në orën 17.30, në regjistrimet e mëparshme, rreth orës katër e gjysmë – pesë kihet ndjesia që në bordin e anijes shqiptare duken gra e fëmijë. Pra ekziston ky perceptim. Pastaj çdo lloj ligji në det besoj se të lejon që kur përkrah atyre grave e fëmijëve, të kishte qenë edhe Bin Ladeni, ti duhet t’i shoqërosh në një port, mos i lër të zbresin, arrestoji po deshe. Pas gjithë këtyre viteve, unë akoma nuk arrij të kuptoj, nga ana logjike apo njerëzore, se si është e mundur që me gjakftohtësi, rreth një tryeze komande, i jepet urdhër njerëzve që kane përvojë në det, planifikon dhe zbaton ndjekjen e një karakatinë deti, që nuk zgjat dy minuta, por një orë e ca. Nuk arrij ta perceptoj. I vetmi shpjegim logjik apo filozofik, apo politik, është që përballë teje ti sheh persona që nuk i konsideron njerëz, njëlloj si vetja. Sepse vetëm po ta zhveshësh tjetrin nga të qenit njeri, mund të kryesh operacione që ti e di që janë të rrezikshme. Ti e di, dhe nuk mund të mos e dish se pasoja e fundit, mund të jetë mbytja e anijes. Megjithatë ti nuk ndalesh. Pse nuk ndalesh? Them se kjo është një pyetje themelore.
Askush nuk ia ka bërë këtë pyetje kapitenit të Sibillës, Laudadio?
Askush nuk ia ka bërë them, po edhe nëse i është bërë, nuk ka pasur përgjigje të kënaqshme sepse muri i gomës, diktonte që Sibilla nuk ishte afruar. Ishte afruar Katër i Radës. Edhe se kanë bërë manovra bindëse, duke u thënë “kthehuni” dhe duke u afruar, ata thonë se nuk janë afruar më shumë se 30 metra. Kjo është gënjeshtër sepse si dëshmitë e atyre që ishin në anije ashtu dhe regjistrimi i lëvizjeve të anijeve, dëshmojnë të kundërtën. Unë mendoj se muri i gomës nuk është vetëm mbulimi i provave apo vendosja e dhënies së një versioni që nuk ndryshon për vite me radhë, por është një mur gome mental, moral, është mos i shtrosh këto pyetje vetes të mos i shtrosh në nivel personal dhe politik. Natyrisht që kjo përfshin qeverinë e atëhershëm, personat që drejtonin qeveritë në atë kohë, sepse ata në një farë mënyre legjitimuan një sjellje të tillë të ushtarakëve.
Sipas jush drejtësia italiane ka bërë detyrën e saj, atë që duhet të bënte lidhur me gjyqin e Katërit të Radës?
Problemi i mosdhënies së provave ndodhi menjëherë që në 1997-98. Në atë kohë prokurori Leone De Castris bëri një letër shumë të fortë në të cilën thoshte se nuk mund të çonte për gjykim, pra nuk kishte mundësi të nxirrte para gjyqit drejtuesit e Marinës, konkretisht admiralin Battelli dhe Guarnieri, ky i fundit menjëherë pas tragjedisë u be shef i përgjithshëm i shtabit të Marinës sonë. Magjistrati shprehet se arsyeja është sepse Marina nuk kishte bashkëpunuar, se provat ishin zhdukur, se qe zhvilluar një mbledhje për të vendosur versionin e përbashkët që do të tregonin oficeret detare.
Në fund në gjykim dolën vetëm Fabrizio Laudadio, komandanti i korvetës Sibilla dhe Namik Xhaferri që drejtonte Katërin e Radës. Zhvillohet gjyqi i cili mbyllet me dënime të lehta, duke vendosur me pak fjalë që ekzistonte një faj i përbashkët, si të ishte një aksident rrugor, duke përcaktuar edhe përqindjet e fajit. Por sipas meje ka diçka shumë shqetësuese, elementi që më bën të them që gjyqi ka qenë gjithsesi diçka pozitive. Sepse duke përcaktuar bashkëfajësinë , si në shkallën e parë ashtu edhe në shkallën e dytë, trupi gjykues thotë se përgjegjësia e Namik Xhaferrit është vetëm ajo e mosrespektimit të marrëveshjes, e futjes së 130 personave në një anije që mund të mbante dhjetë veta, nuk kishte patentë lundrimi, nuk kishte barkat e shpëtimit. Pra gjëra të këtij lloji. Por në rindërtimin e ngjarjes në sentencë, e gjithë përgjegjësia e mbytjes, e aksidentit, është vetëm e Marinës. Unë besoj se brenda atij gjyqi, edhe pse nuk u zbulua “zinxhiri i komandës”, u rindërtua mënyrë se si kishte ndodhur ngjarja. Me ekspertiza, me dëshmi dhe analiza të anijes, u zbulua se çfarë kishte ndodhur në 10 – 15 minutat e fundit. E ajo qe del është diçka e errët. E errët jo sepse nuk kuptohet. E ërrët sepse është diçka e zezë. Përshkruhen ushtarakët, ata që ishin në anije, që vazhdojnë në mënyrë gati histerike ndjekjen duke u afruar gjithnjë e më shumë. Sentenca thotë që në çastin kur Katër i Radës nuk kishte ndër mend të kthehej mbrapsht, vendosin të marrin një masë ekstreme. Një masë që nuk ishte aprovuar ende nga Marina dhe që do të hynte në fuqi të nesërmen. Bëhet fjalë për hedhjen e një kavoje që duhej të mbështillej rreth helikës së Katerit të Radës për ta bllokuar atë. Një masë absurde për një anije plot me gra e fëmijë, e tejmbushur, në muzg, në det të hapur. Këtë po përgatiteshin të bënin. Në sentencë lexohet se kur po bëheshin gati të hidhnin këtë kavo, korveta italianë është afruar aq shumë, sa një dallgë më e lartë se të tjerat krijon lëkundje dhe dy anijet përplasen. Unë mendoj se përsa i përket dinamikës së ngjarjeve gjyqi i nxori gjërat shumë qartë. Doli përgjegjësia e plotë e anijes italiane në goditjen e asaj shqiptare
Ju e keni ndjekur gjyqin personalisht që në fillim e deri në fund. Besoj se keni pasur rastin të shikoni e të dëgjoni dëshmitë e komandantit Laudadio, që në libër e cilësoni si një burokrat. Pra aq më pak një njeri i tillë mund të ishte nismëtari i asaj që ndodhi. Personalisht ç’ide keni krijuar për të?
Them se është një njeri që ndoshta edhe ka vuajtur pas asaj që ndodhi. Ndjesia ime është që bëhet fjalë për një njeri që ishte vënë aty për të marrë urdhra e për t’i dhënë urdhra vartësve të tij. Ai perseriste ne gjyq: “unë zbatoja urdhrat”. Është një gjë e tmerrshme kjo. Pa bërë krahasime ekstreme, por këto gjëra janë ato që kemi dëgjuar në gjyqin Echmann. Kur një zinxhir ushtarak shkakton një masakër, shkakton vdekjen e 81 personave, mes të cilët gati 30 ishin fëmijë, të dëgjosh pra një sistem që mbrojtjen e mbështetet në tezën: “Unë zbatova urdhrat”, them se është një qëndrim shumë burokratik. Ky burokratizim anestetizon dhimbjen, nevojën për të larë llogaritë me ndërgjegjen tënde.
Në libër rrëfimi i ngjarjeve dhe i gjyqit, i provave dhe dëshmive, pjesa pra më e ftohtë, alternohet me një tjetër linjë, me atë të rrëfimit jo më të anijes, por të personave. Që nga pusullat që viktimat kishin nëpër xhepa deri tek varrat në Vlorë, disa prej të cilëve janë bosh; është një pjesë shumë mallëngjyese, e ngrohtë , e cila sikur i kundërvihet tjetrës, asaj më të ftohtë. Si keni punuar për këtë pjesë të librit?
Përpjekja ime letrare ishte pikërisht kjo, alternimi i një pjesë të ftohtë me një tjetër të ngrohtë dhe të dhimbshme. Nëse duam t’i rikthejnë dinjitet njerëzor këtyre viktimave dhe të afërmve të tyre, nuk mjafton të përmenden me emër dhe mbiemër. Duhen rrëfyer në tërësinë e tyre si persona. Mua më interesonte të rrëfeja kush ishte populli i Kater i Radës, kush ishin realisht këta njerëz, çfarë bënin më parë, pse kishin vendosur të iknin, kush shpëtoi, kush vdiq, kush mbijetoi, ai që mbijetoi çfarë bëri më pas. Ç’ka bërë një i mbijetuar i mbytjes në këto gati 15 vjet. Për mua këto ishin pyetje të rëndësishme që donin përgjigje duke rrëfyer me nis stil jo gazetaresk, por me stil letrar. Ajo që unë tregoj në libër është absolutisht e vërtetë, por këta njerëz unë i kam rrëfyer në detaje si të ishin personazhe, me psikologjinë e tyre, me dramat dhe frikat e tyre, shkruaj për ata që ia dalin, për ata që mbeten të bllokuar atje, pra secili me historinë e tij. Ajo që kuptova duke shkruar këtë libër është se mbytja është një ngjarje kolektive vetëm kur e rrëfen si ngjarje, kur thua kishte 100 persona, 80 vdiqën, kaq shpëtuan. Në të vërtetë ai është bashkësia e shumë historive individuale dhe secila prej këtyre historive duhej treguar në tërësinë e saj. Është fëmija 13 vjeçar që niset pa i thënë gjë prindërve, ai që nuk duhej të nisej dhe vendos atë ditë të iki, ai që kishte mendje të nisej dhe nuk niset e shpëton, ata që punonin në Itali e kishin shkuar në Shqipëri e nuk dinin si të niseshin sërish e hipin në Katërin e Radës megjithëse kishin lejeqëndrim në Itali dhe vdesin në këtë anije, janë të moshuarit, familje të tëra, janë ata që kanë arritur të rikrijojnë një jetë, ata që këtë nuk e kanë arritur. Me sa kuptova një mbytjeje nuk i mbijetohet kurrë. Edhe ata që ne i perceptojmë si të gjallë, janë të gjallë, por mbeten të bllokuar atje, mendërisht, psikologjikisht. Nga ana njerëzore të gjitha këto janë histori individuale, si ato romanet korale ku shumë persona ndodhen të bashkuar nga një ngjarje. Për shembull janë realizuar filma për 11 shtatorin, kur tregohej për njerëzit që ishin atë ditë në Kullat Binjake, seicili me historinë e tij. Edhe rrëfimi i Katërit të Radës, kishte shumë njerëz atë ditë që mbërritën në mol, atë pasdite, me ngarkesën e tyre individuale, me ëndrrat e tyre dhe me disa arsye nga më të ndryshmet se pse deshën të iknin e të vinin në Itali.
Në libër ka dhe faqe që rrëfejnë praktikisht tmerret që ka sjellë ajo pasdite. Nga ana njerëzore besoj ka qenë diçka e rëndë për juve dhe në libër, arrin një pike ku duket që jeni i njënashëm.
Qe shumë e vështirë. Them se kur shkruan një libër nuk mund ta kthesh kokën nga ana tjetër. Duhet të rrëfesh gjithçka, duhet të tregosh edhe episodet e rënda, ato që rrëfejnë dhe kthejnë dramën. Një mbytje sjell të vdekur; ata që ishin njerëz u kthyen në trupa të nxjerrë nga uji. Ky rrëfim që besoj se duhej bërë në mënyrën më realiste e të vërtetë të mundshme, por duke ruajtur një lloj respekti për ta. Prandaj siç thashë forma letrare që kam përdorur për tregimin e këtyre aspekteve, është e rëndësishme. Ato vepra ku fokusohen elementët e horrorit, ato më të llahtarshmit, them se janë një lloj përdhosjeje e dhimbjes dhe e vetë viktimave. Problemi është që gjithë kjo duhet rrëfyer me një respekt ekstrem, por edhe me një dëshirë ekstreme për të kërkuar të vërtetën. Pastaj në një histori të tillë, ku dukshëm nga një anë janë viktimat dhe nga ana e kundërt janë të tjerët, paanësia do ishte hipokrizi. Nuk mund të mos mbash anën e viktimave dhe të atyre që kjo ngjarje i ka kthyer në viktima. Siç thatë dhe ju, ajo anë emotive është pikërisht përpjekja për të rrëfyer jetën e atyre personave. Them se të rrëfesh historitë e jetës së popullit të Katerit të Radës, të nënave që kanë humbur bijtë të cilëve nuk u janë gjetur trupat, e që edhe sot e kësaj dite çdo javë shkojnë në varrezat e Vlorës e qajnë në një varr bosh, është një mënyrë për të treguar dhe kthyer këtë dhimbje, edhe në detajet e jetës, veshjet, jetesën, fjalët e këtyre njerëzve. Besoj se është një mënyrë jo vetëm për të mos harruar, por edhe për t’i kthyer dinjitet këtyre personave. Në Itali e jo vetëm në Itali, diçka e tillë bëhet rrallë. Unë mendoj se kur flitet për një tragjedi që ka të bëjë me emigracionin, aq më shumë me krizën në Mesdhe, nuk dëmton vetëm një formë ksenofobie apo indiference, një qëndrim që i konsideron ata njerëz që marrin detin si mbetje, si të ishin buburreca, gjëra të tilla. Por dëmton edhe indiferenca e atyre që merren me këto çështje dhe përdorin një përshkrim idealist apo irreal të viktimave. Mendoj se edhe kjo është një formë superioriteti perëndimor i pavend qe duhet te marre fund.
Më pështiroset kur shqiptarët përshkruhen si ana e varfër e Adriatikut, më rrëqethet mishi kur i dëgjoj, njëlloj si deklaratat fashiste. Problemi është rikrijimi, dhënia e zërit dhe e limfës marrëdhënieve mes dy brigjeve, marrëdhënie që ekzistojnë, dhe të krijohen të reja.
Sipas jush, ngjarja e Katër i Radës a ka dëmtuar lidhjen mes dy popujve tanë? Sepse kjo lidhje ekzistonte dhe ekziston. Mbytja e Katër i Radës është një nyjë edhe në marrëdhëniet tona, në lidhjen afektive, kulturore, duke lënë mënjanë anën institucionale apo shtetërore?
Sipas meje po. Megjithëse historianë apo politikanë në Itali apo Shqipëri, sot do e mohonin prerë, duke thënë se Italia ka pasur një qëndrim pozitiv, që shkëmbimet ekonomike mes dy vendeve janë shtuar, që Itali e operacionin Alba ka luajtur një rol pozitiv, pra megjithëse e di që mbështesin këtë tezë, unë si vëzhgues i çështjeve shqiptare e italiane, them se diçka është thyer mes nesh. Ndjenjat njëkahëshe ndaj Italisë, që përfaqësonte vendin e mirëqenies, këto ndjenja sipas meje janë krisur. Kujtoj një frazë shumë të bukur që më ka thënë një prej të mbijetuarve të Katër i Radës : Juve jeni vendi i Aldo Moros dhe i Raffaella Carrà. Ai kur ishte fëmijë shihte vetëm emisionet e Carrà-së, duke banuar pranë portit të Vlorës. Kurse më pas pati zbuluar anën tjetër të kompleksitetit italian. Unë kam përshtypjen se në 1997 ka pasur një krisje, që mbytja e Katërit të Radës ishte maja e ajsbergut të kësaj frakture dhe që atëherë shqiptarët kanë filluar jo vetëm ta shohin Italinë në mënyrë më kritike, por kanë filluar të shohin edhe gjetkë, në vende të tjera të Europës perëndimore apo drejt Shtetete të Bashkuara si mundësi të tjera jete. Them jo vetëm që në atë rast ka ndodhur një thyerje, por që vetë politika e jashtme italiane ka bërë pak autokritikë dhe ka reflektuar pak mbi këta elementë.
