Të kujdesemi për shqiptarët, t’u sigurojmë atyre pavarësinë, dhe Shqipëria do të jetë për ne “porta në orientin ballkanik”. – lexohet në një konferencë të zyrtarëve të Komandës së Armatës së Barit, në 1928 – Shqipëria me pasuritë e saj pyjore të pafundme, me miniera asfalti, bitumi,dhe nafte, me pasuritë ujore, të tilla që të mund të japin milionë kuaj energji, me tokat e saj pjellore, do të mund të zgjidhtë me siguri disa prej problemeve tona më të mprehta… Shqipëria na intereson thellësisht në tërësinë e saj kombëtare
nga Andrea Riccardi
Shqipëria nuk duket të jetë më ajo aventurozja dhe tërheqësja, orienti i vogël në derë të shtëpisë; por një vend ku gjurmët e folklorit oriental nuk pengojnë shquarjen e marrëdhënieve të shpeshta dhe të leverdishme për italianët, të frymëzuara nga interesa tregtare. Manualthi Hoepli i kushton jo më pak se shtatë kapituj Shqipërisë, prej nëntë kapitujve të tërësisë, aspekteve financiare, ekonomike, bujqësore, dhe industriale: është një udhërrëfyes i vërtetë për tregtarin italian që synon të sigurojë cilido që të dojë të punojë në tregun shqiptar. Shtojca rreth kushteve juridike të italianëve në Shqipëri plotëson në mënyrë përmbledhëse kuadrin e të dhënave për cilindo që do të dëshironte të ndërmerrte iniciativa në Shqipëri. Shqipëria është një vend serioz – duket sikur do të sigurojë autori -: qytetërimi i saj intelektual dhe moral nuk duhet vënë në diskutim, edhe ka ende shumë për të bërë për të arritur “qytetërimin material” në vend. Përfshirja në qytetërimin perëndimor nuk paraqet pikë dyshimi; përkundrazi konfirmohet – sipas autorit – nga zgjedhja e kërkesës për ditë festimesh dhe “nga festime fetare të kohëve të fundit” (ndoshta një farë krize e Islamit?). Edhe revista mujore e Touring club d’Italia, “Le vie d’Italia”, në 1931, e ndien të nevojshme të ndalet më shumë rreth fqinjit të vogël përtej Adriatikut: nuk mungojnë vërejtjet, edhe për vetë natyrën e botimit, rreth aspekteve folklorike, (“një shëtitje e vogël në fshat na çon në zemër të Arkadisë”), ndër të cilat pazari shqiptar. Megjithatë – dhe nuk më duket një vërejtje dytësore- pohohet se disa aspekte përbëjnë karakteristika të përbashkëta me Italinë: “si në Sardenjë, si në Dalmaci, duke u larguar nga qendrat urbane, ndeshesh me folklor të gjallë, të këndshëm dhe primitiv, ende i paprishur nga qytetërim në galop e sipër”.
Revista e Touring Club shfaqet si një ftesë për të vizituar vendin fqinj, në të cilin dallohen aspekte këndshëm naif për turistin, por vihet re edhe një angazhim i madh ekonomik për ta modernizuar. Dhe në këtë pikë realizimet italiane numërohen imtësisht në detaje.
Pra Shqipëria ka hyrë, në fund të viteve ’20 në rrethin ekonomik dhe turistik me më shumë dinjitet. Rritet numri i italianëve në Shqipëri: ministri i Financës, Mosconi, në 1930 i kërkon kryeministrit – për shembull- 24 zyrtarë të transferoheshin në vendin fqinj për të punuar në shërbimet financiare. Edhe publicistika fashiste, me tone shumë më theksuese se Touring-u, apo Hoepli, propozon një imazh të ri të Shqipërisë. Tipografia “Il popolo d’Italia” boton një ésé të një redaktori të së përditshmes, Sandro Giuliani, mbi rregullimin dhe rilindjen e Shqipërisë, që synonte të theksonte angazhimin italian për atë që Mussolini përkufizoi “shtet i vogël por i rëndësishëm dhe i fortë”: parathënia e Arnaldo Mussolinit përvijon fytyrën e Shqipërisë së re, e dashur për italianët që më parë, e edhe më e dashur sot kur ajo duket si një formim i politikës moderne, e përforcuar nga virtyti dhe nga ndërhyrja bujare e fashizmit”. Mjafton të shfletohet vëllimi për të parë aparatin ikonografik dhe se si, përtej një hapësire piktoreske, ilustrohet veçanërisht vepra e modernizimit italian në Shqipëri, në sektorin bujqësor në infrastrukturë, deri në fushën financiare me foto të shumë filialeve të Bankës Kombëtare Shqiptare.
Pak vite më pas, në 1932, botimet “Universalità fascista”, të afërta me qëndrimet e Asvero Gravellit dhe linjës “Antieuropa”, i linte hapësirë një vëllimi të vogël për Shqipërinë e vjetër dhe të re. Pikërisht marrëdhënia me Shqipërinë ekzaltonte instinktin mbrojtës të Italisë në kërkim të një hapësire dhe të një modeli ndërmjet Moskës dhe Nju Jorkut, duke i dhënë një kthesë ballkanike politikës kombëtare. Ky është orientimi sipas të cilit do të lëviznin në vitet ’30 Komitete e veprimit për universalitetin e Romës (CAUR), të afërt me ministrinë e jashtme, edhe pse Gravelli ishte i përjashtuar. Romaniteti bëhet kështu mbështetja ideale e politikës fashiste dhe një element tërheqës nga pikëpamja ideologjike dhe sentimentale, kundrejt lëvizjeve nacionaliste dhe fashistizuese të Evropës. Për Cesarino Giorgin është e qartë tashmë se “zgjedhja e Romës në themel të jetës së re në Shqipëri” e fut vendin fqinj në të ashtuquajturën rilindje evropiane në kuadrin e fashizmit. Shumë elemente tipike, të mbledhur bashkë për të ngritur lidhjen ndërmjet Italisë dhe Shqipërisë: romanitet i përbashkët, tradita italo-shqiptare, besnikëri reciproke, gjeografia, letërsia…. Por mbi të gjitha për autorin fashist gjithçka përputhet në të treguarin se Italia nuk e ka tradhtuar kurrë misionin e saj mbrojtës të Shqipërisë së pavarur.
Fashistizimi ideologjik i diskutimit për Shqipërinë sjell rikthimin e përgjithësimeve, entuziazmin e Traglia-s për mbretin Zog, e kështu me radhë. Tranzicioni i vendit nga një nivel jetese primitiv në modernitet shënohet nga ndërhyrja politiko-ekonomike e regjimit: “nga Shqipëria e vjetër në Shqipërinë e re dhe drejt rilindjes fashiste të botës”. Në këtë pikëpamje Shqipëria dhe marrëdhëniet italo-shqiptare mund të shndërrohen në një model të propozuar për rilindjen fashiste të botë: nuk është i tipit kolonial, ose i protektorati francez në Liban. Bëhet fjalë për një model ideologjikisht të ngarkuar, që synon të rrezatojë vetëm romanitet fisnik. Me gjithë aspektet e reja, që patën pastaj edhe disa theksime, vihet re një vazhdueshmëri e konsiderueshme ndërmjet imazhit të Shqipërisë në dhjetëvjeçarët e parë të shekullit dhe atij të viteve ’30. Por tashmë roli i Italisë ka marrë formë qartë, ndërsa këmbëngulet për risinë e situatës politike dhe ekonomike të shoqërisë shqiptare. Në këtë publicistikë, që synon të japë një imazh sa më ideologjik, nuk shfaqen shqetësimet që përshkojnë gjatë kësaj periudhe marrëdhëniet ndërmjet Italisë dhe Shqipërisë.
Në 1934 relacioni i Dhomës së tregtisë italo-orientale të Barit për tregtinë e jashtme të Shqipërisë dhe marrëdhëniet ekonomike me Italinë, në një vështrim retrospektiv, vëren se në 1929 importet dhe eksportet kanë pësuar një tkurrje të konsiderueshme, pikërisht për shkak të politikës së kompensimit të ndjekur nga qeveria shqiptare. Megjithatë aktorët ekonomikë italianë nuk duket se dëshirojnë të ndërmarrin një politikë minimizuese ndaj vendit fqinj, por synojnë të veprojnë me largpamësi në përputhje me interesat politike italiane edhe sepse Italia është partneri i parë në shkëmbime për Shqipërinë. Dëshirohet të favorizohet Bari si vend kalimi i tregtisë shqiptare me një rregullim të komunikimeve detare dhe ndëroqeanike, për të cilat ka nevojë Shqipëria. Qëndrimi është kryesisht politik: flitet për domosdoshmërinë e “plotësimit të kushteve për të cilat ka nevojë shteti fqinj”, dhe “të zhvillojë gjithmonë e më tepër në një atmosferë akoma më të harmonishme, marrëdhëniet tregtare italo-shqiptare”. Sipas një studimi të ministrisë së jashtme franceze politika ekonomike italiane, në vitet ’20, respektonte pavarësinë shqiptare dhe ishte “e prirur të ofronte kapitale, organizim teknik dhe shfrytëzim për lëndët e para shqiptare”.
Në këtë drejtim kuptohet më qartë ftesa ndaj sipërmarrësve italianë për të njohur më shumë Shqipërinë dhe për të ushtruar veprimtaritë e tyre në të (sidomos me mbështetjen e qeverisë italiane). Kjo ftesë lind nga një imazh i ri i Shqipërisë që përhapet në Itali. Me përtëritjen e këtij imazhi nuk mund të mos bashkëpunonte SVEA , Shoqëria për zhvillimin ekonomik të Shqipërisë, që vepronte në Shqipëri që nga 1926 pas përfundimit të huadhënies për punët publike në të. Në relacionin e SVEA-s për aksionistët e 1935-s, kushtet e nisjes së Shqipërisë, kur shoqëria filloi të punonte aty, janë të paraqitura në mënyrë pak a shumë dramatike: “vendi paraqitet në zona thellësisht të dalluara e të ndara nga njëra-tjetra”. Por veprimtaria e SVEA-s e mbështetur nga qeveria fashiste, duhej të tërhiqte ndërmarrje në Shqipëri që nëpërmjet tenderëve të merrnin përsipër kryerje ne punëve, sidomos në lidhje me komunikimin, që synohej të projektohej. Pranë SVEA-s ishte edhe angazhimi naftëtar italian i dhe ai i Entit për Industritë bujqësore në Shqipëri. Kështu rreziku i sipërmarrësit italian pjesërisht i garantuar nga SVEA, kishte nevojë për një imazh të ndryshëm të vendi. Dhe politika e depërtimit ekonomik ishte një përkrahëse e rëndësishme, siç është e natyrshme për të përcaktuar një model marrëdhëniesh italo-shqiptare.
Në një konferencë të mbajtur para zyrtarëve të Komandës së armatës së Barit, në 1928, nga kapiteni i karabinierëve Giulio d’Alessandro, i cili e njihte mirë ambientin shqiptar dhe atë të emigruesve, merr një qëndrim ndaj Shqipërisë të frymëzuar nga politika fashiste, dhe i përhapur nëpër shumë ambiente, që kishin marrëdhënie me të. D’Alessandro përshkruan emigruesit shqiptarë në Bari: “kjo prirje ishte kundër çfarëdolloj ndikese të huaj, dhe për këtë arsye komiteti i Barit u shkëput nga shokët e Vienës, që ishin përfshirë në politikën e Sovjetëve”. Qëndrimi i D’Alessandro sintetizon një pikëpamje të përgjithshme të shpeshtë në fund të viteve ’30:
“Të kujdesemi për shqiptarët, tu sigurojmë atyre pavarësinë, dhe Shqipëria do të jetë për ne “porta në orientin ballkanik”. Shqipëria me pasuritë e saj pyjore të pafundme, me miniera asfalti, bitumi,dhe nafte, me pasuritë ujore, të tilla që të mund të japin milionë kuaj energji, me tokat e saj pjellore, do të mund të zgjidhtë me siguri disa prej problemeve tona më të mprehta… Shqipëria na intereson thellësisht në tërësinë e saj kombëtare”.
Pa dyshim administrata e shteti italian kishte ndërhyrë, edhe pse në mënyrë të pavazhdueshme, për të favorizuar studimet rreth Shqipërisë. Një vëllim i gjeografit anglez, Swire, botuar në 1929, i vlerësuar si jashtëzakonisht i favorshëm ndaj interesave italiane, u ble në kopje të veçanta dhe u dërgua në të gjitha përfaqësitë diplomatike dhe konsullore italiane, në vendet anglo-saksone. Sipas zyrës për Shqipërinë pranë Ministrisë së jashtme, “duhet shpresuar që vëllimi të bëjë bujë të madhe, veçanërisht më botën anglo-saksone sepse bëhet fjalë pikërisht për një apologji të qëndrimit që Italia ka marrë dhe një rekuizim ndaj Jugosllavisë”. Studimet e Baldaccit, në 1931, subvencionoheshin për shpenzimet e botimit. Nga ana tjetër edhe vetë botaniku e ndiente – siç shkruan në një letër konsullit italian në Shkodër – “latiniteti i Adriatikut”. Shkëmbime, konferenca, përkthime, mbrojtje diplomash, stimulohen jashtëzakonisht nga fundi i viteve ’20: gjithçka duhet të favorizojë një njohje reciproke ndërmjet shqiptarëve dhe italianëve. Edhe angazhimi i paraqitjes së Acta et Diplomata Res Albaniae, burimeve veneciane për Shqipërinë të përpunuara nga studiuesit austro-hungarezë, mbështet nga qeveria italiane, me qëllim që të tregohet interesi i qeverisë për rindërtimin e identitetit historik shqiptar.
Një diskutim rreth imazhit të Shqipërisë në Itali në vitet ’20 nuk mund të përmbyllet pa iu referuar edhe problemit të shtypit. “Gazzetta Skipetara”, botim i “La Gazzetta di Puglia” duket e pamjaftueshme për zyrën për Shqipërinë për të përhapur ndikimin italian: në 1928 mendohet për ndërtimin e një organi filo-shqiptar në Tiranë. Është edhe më interesante për diskutimin rreth imazhit të Shqipërisë në Itali një propozim i krijimit të një agjencie shtypi për Shqipërinë, pikërisht në 1928, për të kundërshtuar një farë monopoli jugosllav për informimin rreth Shqipërisë. Hodel, president i Shoqatës së shtypit të huaj në Romë, i mbështetur nga pallati Chigi dhe nga vetë Zogu, interesohej për iniciativën që synonte të krijonte në Itali dhe në Evropë një imazh tjetër të Shqipërisë. Por tashmë vitet ’30 ishin në prag dhe një tjetër skenar politik do të orientonte politikën italiane.
Për të zhvilluar imazhin e Shqipërisë dhe për të justifikuar bashkimin me Italinë, mjafton të vihet re, nga ana e publicistikës, se mbreti Zog ndiqte një politikë të lëkundur, gjë që italianët e dinin, siç shihet në kujtimet e Quaronit, që i bënte edhe për të qeshur). Mjafton të rritet ca më tepër hapësira e Italisë, dhe tu hapen krahët shqiptarëve: nuk bëhet fjalë veç për rritje! Por hapet një skenar tjetër, me institucione të tjera, si Instituti i studimeve Adriatike, i Volpit, ose qendra e studimeve shqiptare e l’Accademia d’Italia: “erdhi dita që stërnipër (shqiptarët dhe italianët) përveshën mëngët” – thotë akademiku Gioacchino Volpe në 1940 në Campidoglio në prani të mbretit të ri shqiptar.
Ndodhia fashiste përfaqëson animin nga një njohje e Shqipërisë bazuar në imazhe të rreme dhe një vizion politik prej mbrojtësish që përshkallëzohet më pas me dramën e luftës. Skenari i ri politik në pasluftën e dytë botërore hedh bazat për një imazh tjetër të Shqipërisë, të një njohjeje ndërmjet popujve, të pacenuar nga projekte ndërhyrëse, në një kuadër kulturor të ri, miqësie dhe kërkimi.
Andrea Riccardi
Lexo edhe: Orienti te derë e shtëpisë/2
