Nevoja për t’u identifikuar gjente njëlloj çlirimi edhe përpara sheshit Albania, ndonjë portreti të Krispit, apo përpara emrave të Papëve me origjinë shqiptare, gdhendur në Bazilikën e Shën Pjetrit; vende dhe emra që tregonin e pranonin me autoritet që shqiptarët i kishin dhënë shumë qytetërimit perëndimor në përgjithësi dhe kristianizmit në veçanti
Nga Rando Devole – arkivi Bota Shqiptare
Përpara viteve ‘90, ata të paktë fatlumë që mund të kapërcenin kufijtë e blinduar të Shqipërisë “komuniste” dhe që kishin fatin e madh të vizitonin Romën, i “tradhtonin” nga pak itineraret turistike standarte që ofronte ky qytet i mrekullueshëm. Asnjë depliant, as edhe nga ata alternativët, ka këshilluar ndonjëherë vizitën në sheshin Albania, në rrugicën Skanderbeg, në rrugën Durazzo, apo në vende e monumente të tjera që tërhiqnin pashmangshëm vëmendjen e shqiptarëve. Në fakt, në atë kohë, të vije në Romë e të mos bëje një fotografi përpara monumentit të Skënderbeut në sheshin Albania, apo përpara ndërtesës ku ky i fundit kishte fjetur, ishte si të mos e shkrepje një fotografi përpara Koloseut, apo sheshit Fontana di Trevi. Më një fjalë, disa foto “vendesh të veçanta”, përveç atyre të detyrueshme nga pikëpamja turistike, si Sheshi Venezia, Sheshi Navona, San Pietro, etj., nuk mund të mungonin në albumet fotografike të shqiptarëve që kalonin qoftë edhe njëherë në Romë. Asokohe ky lloj pelegrinazhi ngjante spontan, logjik, i natyrshëm. Duhet shtuar se fenomeni kishte prirjen të përsëritej, të trashëgohej nga një vizitor tek tjetri. Kush kishte qenë një herë, kthehej sërish, por këtë herë në rolin e udhërrëfyesit, duke u kthyer papritur në fotograf e ciceron, gjithnjë në shoqërinë e miqve bashkatdhetarë që shkonin e vinin.
Shqiptarët dilnin nga një ambjent i izoluar, që e kishte kthyer këtë izolim në mënyrë të qeni. Në ato vite, regjimi totalitar po ngrinte rrëfenjat mbi identitetin e vet me qëllim legjitimimin e zgjedhjeve të veta politike në skenën ndërkombëtare. Në këtë kuptim, të paraqisje popullin shqiptar si heroik, të lashtë, të virtytshëm etj., duke nënvizuar ankthshëm unicitetin e tij në botë, kjo praktikisht i shërbente politikës autarkike të regjimit. Ligjërata totalitare, jo thjesht rimori me forcë mite të Rilindjes shqiptare, mite që kishin bërë të mundur themelimin e kombit dhe të ndërgjegjes së bashkësisë, por u përpoq të shtonte dhe/ose, të hiqte, për qëllime të hapura politike, disa tipare të identitetit shqiptar. I parë nga ky këndvështrim, izolimi shqiptar i ngjante një fataliteti, një fati të vuajtur e të pamerituar, por që ishte shndërruar gradualisht në një gjendje tradicionale, pothuaj të natyrshme, përderisa deri edhe heroi ynë mitik kombëtar Skënderbeu- për inat të papatit të Romës e principatave të tjera perëndimore që nuk e kishin ndihmuar- ishte shquar me lavdi për luftën e vet të vetmuar kundër otomanëve, duke e kthyer vendin në kështjellën e vetme e të vërtetë të qytetërimit europian.
Natyrisht mbyllja e Shqipërisë, si ide dhe si praktikë, nuk do t’i kishte qëndruar logjikës së ligjëratës totalitariste dhe koniukturave politike reale, nëse nuk do të kishte patur mbështetjen e modelit të “rrethimit”. Shqipëria paraqitej si një vend i rrethuar nga armiqtë (imperialisto- revizionistë) që donin të mposhtnin shpirtin e saj tradicionial të qëndresës. Në këtë kuadër, rrëfimet e panumërta mbi “vendin e vogël që sfidonte fuqitë e mëdha” apo mbi “vallen e hedhur në gojë të ujkut” vetëm sa e theksonin anën morale të një lufte mes së mirës dhe të keqes, mes të drejtës dhe të padrejtës, që e kthente vetishëm mbylljen në virtyt.
Të dalë nga një ambjent kulturor mbytës shqiptarët që vizitonin Romës, përveç bukurive të qytetit të përjetshëm, kërkonin në mënyrë instiktive gjurmët e indentitetit të tyre. E parë kësisoj, të shëtisje pranë Quirinale-s, ku heroi kombëtar ishte ngjitur për tek Papa shekuj të shkuar, donte të thoshte të gjeje dëshmitë e historisë tënde, të identitetit tënd, rrënjëve të tua, që materializoheshin mrekullishëm në një qytet, simbol për lashtësinë e vet. Çka nga ana tjetër përbënte një pohim të drejtpërdrejt të vlerave që populli shqiptar kishte treguar gjatë historisë së vet të shkuar.
Emocione të tilla provoheshin në një periudhë kur kuptimi i të qenit të rrethuar edhe nga një harresë e thellë, ishte shumë i prekshëm për shqiptarët. Kush kish mundur të vinte në Romë në vitet ’80, apo edhe më parë, e kishte kuptuar që në aeroport se nuk ekzistonte asnjë plan i NATO-s për të pushtuar Shqipërinë, siç pretendonte regjimi që i kish mbjellë brigjet e Adriatikut me bunkerë jashtë përdorimi. E nëse jo që në aeroport, në takimin e parë me italianët, e kuptoje se Shqipëria tashmë kishte rënë në harresë, ndërsa shumë momente historike që kishin bashkuar dy popujt ishin fshirë.
Ky është shkaku i emocioneve që provonin kur nga autobuzi, ndonjëherë edhe fare rastësisht, vinin re që një rrugë e Romës i kushtohej qytetit të Durrësit. Ishte një shkulm oksigjeni për atë që i kish shpëtuar, qoftë edhe përkohësisht, klaustrofobisë kulturore që duhet të vuante në atdhe, por edhe për atë që shihte në këtë rrugë, qoftë edhe jo aq kryesore, përkatësinë europiane të një populli të mbetur padrejtësisht jashtë kufijve të traditës së vet kontinentale. Nevoja për t’u identifikuar gjente njëlloj çlirimi edhe përpara sheshit Albania, ndonjë portreti të Krispit, apo përpara emrave të Papëve me origjinë shqiptare, gdhendur në Bazilikën e Shën Pjetrit; vende dhe emra që tregonin e pranonin me autoritet që shqiptarët i kishin dhënë shumë qytetërimit perëndimor në përgjithësi dhe kristianizmit në veçanti.
Kush donte të thellohej, mund të vinte re se vendet që evokonin Shqipërinë dhe shqiptarët në Romë, nuk i gjenin homologët e tyre në Shqipëri, ku një monument i Garibaldit do të ishte pothuaj aq i pamundur, sa edhe një rrugë kushtuar Krispit, kryeministrit të famshëm me origjinë shqiptare. Ata që donin të këmbëngulnin me mitet nacional- romantike, mund të thoshin që populli shqiptar nuk i kishte borxh askujt dhe nuk duhet të merrte parasysh asgjë, meqë gjithnjë i ishte dashur të mbrohej nga fqinjët, që ishin përpjekur gjatë gjithë historisë ta shfrytëzonin e ta gllabëronin.
Në njëfarë mënyre, vizitat në këto vende evokuese në thelb i ngjanin një riti që celebrohej në brendësi të shqiptarizmës, e që pak dialogonte me universet e tjera kulturore. Ishte sikur vizitori shqiptar i statujës me kalë të Skënderbeut në sheshin Albania të përvetësonte simbolikën e veprës dhe, duke e anashkaluar domethënien e parë, ta plazmonte atë sipas nevojave të veta identifikuese. E megjithatë emrat e rrugëve, të shesheve dhe hapësirave të tjera urbane (e vërteton qartësisht edhe odonomastika), ashtu si monumentet dhe skulpturat përkujtimore, janë vende dhe objekte thelbësisht kontestuale, që kanë një domethënie pikërisht sepse janë krijuar për t’u vënë në shërbim të kujtesës, duke respektuar motive dhe kritere të vendosur nga bashkësia. Në këtë kuptim, të gjitha sheshet dhe rrugët e Romës, por edhe monumentet, bëjnë pjesë në një pëlhurë të kujtesës, fijet e shumëfishta të së cilës- që gjithnjë i përkasin këtij qyteti- ndërthuren mes tyre në mënyrë të pazgjidhshme. Të nxjerrësh një fill nga pëlqhura origjinale për t’ia shtuar një tjetre, të shkulësh një pllakëz nga një mozaik simbolik, për ta futur tek një tjetër, të heqësh një valencë për t’ia lidhur një formule dhe një strukture që ka një identitet të vetin, mund të krijojë interferenca dhe keqkuptime në leximin e identiteteve, si të vetes, ashtu edhe të të tjerëve. Në fakt nuk është e rastësishme, dhe as edhe e paditur, që statuja e Skënderbeut në Romë, i ka zhgënjyer gjithkaherë shqiptarët që e kanë parë. Të mësuar me figurën e lartë, krenare, sypatrembur, heroike, luftarake, të prijësit që paraqitej gjithnjë tek luftonte mbi kalin e vet të fuqishëm (i mitizuar edhe ky), nuk mund të gëlltisnin një hero kombëtar derdhur në një pozë prej operete, pa shpirtin luftarak, të ngrirë, e deri edhe trupshkurtër.
Sidoqoftë, nuk është e thënë që këto vende të kujtesës (dhe për kujtesën) të ruajnë një zjarr të përjetshëm simbolik e evokues për komunitetin të cilit i detyrojnë ekzistencën. Me kalimin e kohës domethënia e tyre mund të ndryshojë, ndërsa të tjerë simbole mund të shndërrohen deri në fosile të vërteta kujtimesh. Para rënies së murit, shumë shqiptarë ankoheshin për faktin që të paktë ishin ata që në Romë e njihnin identitetin e prijësit që kryesonte sheshin Albania. Por që atëherë kanë ndryshuar shumë gjëra, që kanë nevojë për analiza të thelluara.
Kanë kaluar gati njëzet vjet nga fundi i izolimit dhe shqiptarët vijojnë t’i vizitojnë këto vende “kulti”, por ndoshta me më pak afsh se në të shkuarën. Hapja ndaj botës u ka bërë të mundur një ballafaqim me të tjerët dhe si pasojë edhe një lloj ndërgjegjësimi (në të vërtetë bëhet fjalë për një proces ende në fillimet e veta) kundrejt karakterit relativ dhe strukturor të identitetit. Megjithëkëtë, në Shqipëri dëgjohen ende lutje në altarin e miteve nacional-romantike: ka ikona që adhurohen me xhelozi dhe kuptimësohen edhe jashtë habitatit të tyre normal e social-kulturor. Kjo i detyrohet, pjesërisht kundërveprimit të shkaktuar nga imazhi negativ i krijuar mbi shqiptarët, dhe pjesërisht faktorëve që lidhen me dinamikat kulturore dhe politike të brendshme dhe/ose lokale. Mbi këto gjykimi etik është pothuaj i pavlerë, e sidoqoftë jashtë qëllimit tonë. Ndërsa është e dukshme që rruga e vetme për t’u ndjekur është vlerësimi i këtyre elementëve identifikues të tërthortë që lidhin dhe nxjerrin në dritë shpirtin tonë europian. Që manifestohet po njëlloj me statujën e Skënderbeut, si në sheshin e Romës, ashtu dhe në atë të Tiranës.
