“Italisë ia dhashë unë Shqipërinë” Kjo deklaratë e Galeazzo Cianos pas pushtimit të 7 prillit, nuk është mburrje e kotë. Me të marrë vendin e Ministrit të Jashtëm, dhëndri i Mussolinit do t’i kushtohej vërtet me një pasion pushtues Shqipërisë, së pari nëpërmjet poltikës së vet nënshtruese, e më pas për një zgjidhje rrënjësore siç qe pushtimi. Marrëdhënies së Cianos me Shqipërinë i kushtohet një kapitull i tërë i monografisë më të mirë italiane mbi jetën e personazhit që 33 vjeçar u bë ministër i fashizmit, “Galeazzo Ciano, Una Vita”, e historianit Giordano Bruno Guerri. “Bota shqiptare” botoi për herë të parë në shqip faqet kushtuar “Çifligut të Cianos” të mbushura me detaje të panjohura nga publiku i gjerë
Këtej e tutje Ciano do të mund të quhet, nga puthadorët e tij, një burrë i madh shteti që bëri Italinë edhe më të madhe. Ndihej krenar për çështjen e Shqipërisë e nuk e fshihte, duke i dhënë vetes, pa asnjë hezitim, meritën për faktin që”i dha Shqipërinë Italisë”.
Për të kuptuar se sa shumë kish për zemër atësinë e kësaj historie mjafton të lexohet teksti i diskutimit në Dhomën e deputetëve më 21 prill 1939 ku i referohet rrallë Mussolinit dhe “vullnetit të tij të pathyer”: Ciano flet me dëshirë me termin “ne”. Por akoma më interesante dhe domethënëse se diskutimi është telefonata që i bëri menjëherë më pas Ansaldos, të cilit diskutimi i ishte transmetuar telefonikisht. Telefonata u përgjua dhe iu dërgua Mussolinit; ja teksti:
Megjithatë, nuk duket se mori shumë kënaqësi nga vepra e tij. E vërteta është që më 30 prill një delegacion shqiptar i ofron titullin e princit të Krujës, por Ciano, edhe pse vë në dukje që “ky do ishte i pari dhe i vetmi falënderim deri tani”, refuzon sepse kupton që do të dukej diçka pa vend dhe e rëndë në sytë e Mussolinit që vetëm një muaj më parë kishte refuzuar një titull fisnikërie apo emërimin kancelar që iu ofrua nga Vittorio Emanuele III.
Meqë ra fjala te titujt zyrtarë për t’i dhënë Cianos për Shqipërinë, verifikohet një kontrast domethënës mes Mussolinit dhe dhëndrit. Kur, nga fundi i majit, mbreti mendon t’i japë Cianos titullin e markezit me rastin e nënshkrimit të Paktit të Çeliktë, Mussolini i kthen mendjen. Ndoshta Mussolini e bëri për shkak të dëshirës së tij të zakonshme për të mos u dhënë shumë lavdi vartësve të vet në mënyrë që të mos e vënë në hije, por ka mundësi që të ishin të tjera arsye ato që e shtynë drejt këtij vendimi. Ashtu si ai vetë i tha Cianos, dhënia e një titulli të ri fisnikërie (brenda 15 vjetëve nga dhënia e titullit të parë të atit) nuk do të bënte tjetër veçse do të dëmtonte imazhin e tij përballë masave të gjera të partisë. Pikërisht pas sipërmarrjes së Shqipërisë Ciano fitoi pranë Mussolinit shanset më të mëdha si delfin, ndaj edhe ishte e nevojshme të mos e distanconte më tej nga baza e partisë, e cila – dhe duce e dinte mirë – nuk ushqente simpati për “dhëndrin e parë”.
Të njëjtat konsiderata mund të vlejnë edhe për çështjen e Gjerdanit të Annunziata-s. Sipas ditarit – por besoj se këtë herë Ciano nuk shkruan të vërtetën – më 6 gusht Vittorio Emanuele III lajmëron Mussolinin se mendon t’i japë Cianos Urdhrin Santissima Annunziata, nderimin më të lartë mbretëror, që kthen automatikisht mbajtësin e tij në “kushëri të mbretit”. Ciano shkruan: “Duce fillimisht u lëkund pasi ‘gjerdani mund të përfaqësojë komprometime që më mirë të mos kesh’ por tani u bind që është më mirë ta kem ndaj nesër do t’i shkruajë një letër Mbretit për këtë”. Pohimi është pjesërisht i vërtetë; me një fjalë, është e vërtetë që Mussolini – në një periudhë kur mendonte gjithnjë e më seriozisht të hiqte qafe monarkinë kaba – ishte i mendimit të ruante pasardhësin e mundshëm nga pesha e një kushërillëku që politikisht mund edhe t’i përmendej në një të ardhme jo të largët. Por Ciano nuk i bën dot ballë, e dëshiron gjerdanin edhe më shumë se titullin e markezit, dhe e tija “tani u bind” shkruar në ditar në të vërtetë fsheh gjithë aftësinë bindëse që ushtroi mbi Mussolinin që të jepte miratimin dhe të mos bënte më opozitë që ishte edhe më e hapur nga ç’tregon Ciano. D’Aroma jep një version të ngjarjes sipas të cilit Ciano manovroi me zhdërvjelltësi të veçantë […] por Mussolini me të kuptuar hilen ndaloi menjëherë gjithçka edhe pse titulli i lartë kishte të bënte pikërisht me dhëndrin e tij.
Do të themi edhe më, një mëngjes gushti thirri Galeazzon dhe me ton të prerë i ndaloi të pranonte Gjerdanin […].
Galeazzo jo vetëm u mërzit shumë, por si kokëfortë e mendjelehtë që ishte, vuri menjëherë në lëvizje të gjitha mbështetjet dhe ato leva familjare e politike që tashmë i kishte në dorë.
Brenda pak ditëve, në marrëdhënie jo të mira me familjarët, sidomos me të bijën Edda, Mussolini vendosi vërtet t’i shkruante Mbretit.
Dokumente të tjera që kam gjetur konfirmojnë saktësinë e versionit të të D’Aromas dhe falsitetin e atij të Cianos: Nuk është e vërtetë çka shkroi Ciano, që Mussolini i kishte shkruar Mbretit për t’i dhënë “autorizimin”, përkundrazi i shkroi një kërkesë të mirëfilltë pak a shumë kokulur dhe të hollësishme nga e cila del në dritë edhe fakti se mbreti as që kishte shprehur dëshirën e tij për t’i dhënë Cianos titullin e lartë. Ja teksti:
Madhëri,
me t’u kthyer në Romë, u vura në dijeni që me rastin e zgjerimit të territorit italian, i është dhënë ministrave të Jashtëm në detyrë Gjerdani i Annunziata-s. kështu ka ndodhur pas Libisë, Rapallos, Fiumes. Duke parë këtë zakon, një përjashtim i Kontit Ciano, do të kishte një nënkuptim ose do të interpretohej në mënyrë jo të këndshme. Është detyrë e imja t’i deklaroj Madhërisë Suaj, që i detyrohet Kontit Ciano e gjithë puna përgatitore nga brenda, që na bëri të mundur të aneksojmë praktikisht Shqipërinë, thuajse pa asnjë të shtënë pushke.
Dhe jo vetëm kaq: Vittorio Emanuele pasi mori këtë letër i kërkoi Mussolinit nëse e shihte vërtet e udhës të procedohej me dekorimin, sepse më 12 gusht duces iu desh t’i shkruante një tjetër letër, duke dokumentuar rastet e mëparshme të dhënies së Gjerdanit ministrave të Jashtëm.
Nga ana tjetër, ngurrimi i Mbretit për ta bërë Cianon “kushëri” të vetin është i kuptueshëm po të mbahet parasysh që ai ish shprehur kundër pushtimit të Shqipërisë pasi nuk i dukej me vend të rrezikohej në një aventurë të tillë për “të marrë katër gurë”; edhe që Mussolini kishte të drejtë të mos dëshironte që ministri i ri të merrte këtë tjetër nderim, e tregoi edhe rritja e menjëhershme e antipative të njerëzve ndaj Cianos; humori popullor përmblidhet kështu nga Ojetti në ditarin e tij: “Gjerdanin e Annunziata-s Galeazzo Cianos. Pas si shumë shpejt e pak si tepër; por nëse Mbreti gjykon që pushtimi i shpejtë e me rregull të Shqipërisë është meritë e tij, përulem. Por buzëqeshjet dhe antipatitë për këtë nderim në moshën e Cianos janë të shumta dhe shfaqen pa asnjë perifrazim”.
Edhe në këtë rast Ciano harroi çdo konsideratë të oportunitetit politik dhe u bë pre e krenarisë së tij. Madje ky është edhe shembulli më i bujshëm i faktit që nuk zotëronte asnjë thërrime autokritike dhe që ishte i kujdesshëm në gjetjen e defekteve të të tjerëve dhe qesëndisjen e tyre pa e kuptuar që të njëjtat konsiderata ishin të vlefshme edhe për të: një nga aspektet më humoristike të ditarit të tij përbëhet nga përmendjet e shpeshta të “tragjikomedisë”, siç e quan ai vetë, të Goring-ut që dëshpërohet pse nuk i është dhënë gjerdani ndërkohë që e ka edhe Ribbentrop. Në rreshtat e shumta që Ciano i dedikon çështjes, duke bërë ironi të rëndë, nuk gjendet as edhe një që të të lërë të mendosh për një vrarje ndërgjegjeje për sjelljen e tij në të njëjtën situatë. Në fakt, në fund të fundit, s’kish lënë gur pa lëvizur për të marrë titullin e nderit për të njëjtën arsye të Goring-ut, me një fjalë për çështje prestigji. Gjerdanin e kishin të gjithë të mëdhenjtë e shtetit dhe kishte një dobi praktike shumë të rëndësishme për Cianon: më 1937, në udhëtimin e parë në Gjermani të Mussolinit, Ciano kishte bërë të mundur – duke ia kërkuar shefit të ceremonialit gjerman – që gjeneralët e pranishëm në delegacion të mos merrnin pjesë në drekën e nderit pas manovrave; kërkesa e Cianos shkaktoi çudi të kuptueshme mes gjermanëve, që gjithsesi iu bindën duke u përpjekur të kuptonin kushedi se ç’llogari të stërholluar politike fshiheshin pas kërkesës: thjesht Ciano kish dashur të përjashtonte Badoglion i cili, si mbajtës i Gjerdanit të Annunziata-s, në tavolinë do të kish vend më të rëndësishëm se i tiji.
Me të drejtë është shkruar që pushtimi i Shqipërisë i ka të gjitha karakteristikat tipike të sipërmarrjes fashiste:
Është në kontrast me angazhime të caktuar juridike e morale si dhe me të gjithë drejtimin politik pararendës; i hedh mbi shpatulla Italisë probleme ekonomike tejet të mëdha, të cilat e gjejnë të papërgatitur për t’i zgjidhur; i paraqitet opinionit publik të brendshëm si rritje e prestigjit italian, e arrirë falë aftësisë dhe këmbënguljes së regjimit fashist; shfrytëzohet nga hierarkët fashistë për pasurimin e tyre personal.
Dhe ashtu si sipërmarrje të tjera fashiste – në Korfuz, në Etiopi, në Spanjë – pati për pasojë tronditjen e thellë të mbarë Europës. Jo thjesht për faktin në vetvete – që la përshtypjen e rrëmbimit të bashkëshortes – por sepse Italia vepronte sërish si element turbullues. Menjëherë më pas Britania e Madhe dhe Franca i garantuan Greqisë dhe Rumanisë ndihmën e tyre kundër ndonjë sulmi të mendshëm, njësoj siç kishin bërë me Poloninë pas pushtimit nazist të Bohemisë; Roosvelt për të parën herë ndërhyri personalisht në çështjet europiane duke i kërkuar Italisë dhe Gjermanisë të premtojnë se nuk do të sulmojnë kombe të tjera të pavarura. Kështu lidhet dhe konsolidohet koalicioni që do të mundë Aksin.
Për të gjitha këto, Ciano – që me ngjarjet e prillit ka humbur një pjesë të mirë të besueshmërisë së vet jashtë shtetit – është relativisht i shqetësuar. Është akoma i bindur se mund të kontrollojë aleancën me Gjermaninë, madje edhe ta devijojë apo braktisë atë.
Gjashtë javë pas marrjes së Tiranës do të firmosë Paktin e Çeliktë, dhe as tre muaj më pas Ribbentrop do t’i thotë që Gjermania mendon të shpërthejë luftën.
