Ligjëratë e mbajtur nga Visar Zhiti në kuvendin ndërkombëtar me shkrimtarë nga burgjet
Unë trashëgova dënimin nga im atë, poet i panjohur, dramaturg, që s’duhej të botonte dhe aktor i harruar. E burgosën, kur sapo kishte mbaruar Lufta e Dytë Botërore, kurse mua më dënuan për poezitë e mia, nga fundi i diktaturës dhe do të lirohesha, kur edhe pak, do të binte komunizmi e po vinte mijëvjeçari i ri.
Bie perdja… ku është autori?
Perdja e skenës kishte rënë dhe spektatorët kërkonin me duartrokitje e brohërima të dilte para tyre dhe të përshëndeste autori i komedisë së porsashfaqur, por ai vononte shqetësueshëm dhe askush nuk thoshte dot se ai s’mund të vinte më… dergjej në godinë përballë, fare pranë, në një nga qelitë plot ujë, të burgut të qytetit, në qytetin e lashtë ballkanik me merin Berat…
E ç’skenë tmerri po zhvillohej në qeli?
Ja ç’tregon në librin e saj, “Në udhën e vështirë të jetës”, bija e Princit të rrëzuar të Mirditës, Gjon Markagjonit, zonja Marte:
Poshtë birucës, ku isha unë, nëpërmjet dërrasave të plasaritura të dyshemesë, shikoja një burrë me flokë e mjekërr të bardhë deri në brez, i lidhun kambë e duer, me shpinë përdhè. Rënkonte i shkreti ditë e natë. Ofshamet e tij më dridhnin shpirtin. Kur vinin ta merrnin e ta çonin në hetuesi, e tërhiqnin zvarrë nëpër shkallë e korridore deri nalt në zyrë e ashtu zvarrë, duke e përplasun sa andej-këndej, e sillnin pas pyetjeve dhe e përplasnin si thes në birucë. E quenin Hekuran Zhiti. E dëgjoja kur e thërrisnin e i thonin:
– Hë, nacionalist i qenit… do ta nxjerrim shpirtin!
E ai me një za të trashë, sikur dilte nga thellësitë e dheut, kur gjëmon, u përgjigjej:
– “O të mjerë, shpirtit tim s’keni se ç’t’i bëni, e ka tjetër kush në dorë, Zoti që ma ka falë. Ai ashtë i fortë e nuk përkulet, ndërsa trupit tim kërmë, bëjini ç’të doni, anmik i përjetshëm i juaji do të mbetem!” Të gjorin e linin pa bukë, pa ujë dhe e godisnin. Me ç’ka kisha kuptue, nuk e mundonte as nuk e lodhte urija e etja, se sa duhani. Një herë, kur i kërkoi një cigare një oficeri roje, nga ato që i sillte familja e tij, sepse atij nuk ia jepnin as ushqimet, as duhanin, sepse të gjitha ja çelnin e ja hanin oficerët e policët e burgut, ai i këputi një shqelm fytyrës, duke i thënë: ” Don edhe duhan ti… armik!…”
Një ditë marr guximin e i kërkoj një polici një cigare… Sa mbylli ai derën, u ula në dysheme dhe përmes të çarave të dërrasave ia hodha Hekuranit. I lidhun me duer prapa, me mundim të madh, bie përmbys dhe e kap me gojë. E shikoj ashtu tek e thithte atë cigare me andje, mbyshte mushkritë duke nxjerrë shtëllungën e tymit. Kur e mbaroi, me zor e ngadalë më foli:
– Nga zani po me dukesh një vajze e re! Nga të kemi, e kujt je?
I tregova se kush isha, na kanë internue të gjithëve e mue më kanë burgosë.
– Qëndro e fortë, moj çupë e babait, – më tha. – E di se e ke të vështirë, por asht më mirë të vdesësh me nder, sesa të rrosh me turp.
E falënderova për këshillën e urtë, duke i thanë njëheri se nuk kam ndërmend të turpërohem.
– Bekuar të qoftë qumështi i nënës, moj bijë, Zoti të shpëtoftë, se këto janë katilë e shkue katilëve…
Hekuran Zhiti torturohej dhe për një poemë që kishte shkruar gjatë luftës, e cila u dramatizua dhe u shfaq në teatrot e shumë qyteteve shqiptare. Madje ajo u shpërnda dhe si trakt dhe partizanët, kur e gjenin, e digjnin. Poema kërkonte paqe, pajtimin e partizanëve me nacionalistët, dashuri mes njerëzve dhe të luftonin së bashku për një ëndërr: jetën e lirë.
Të vazhdosh dënimin:
… unë linda i dënuar. Më burgosën edhe pse isha i biri i Hekuran Zhitit, por dhe kisha guxuar të shkruaja poezi. Ndërsa punoja mësues në një fshat në kufi me Kosovën, dërgova për botim librin “Rapsodia e jetës së trëndafilave” në të vetmen editori, që ishte, shtetërore natyrisht. Redaktorët, njëri kritik arti dhe tjetri poet, të realizmit socialist të dy, i shpallën poezitë mia armiqësore, të trishtuara dhe hermetike, kundër socializmit.
Sipas rregullit, u lajmërua Komitetit Qendror i Partisë në pushtet dhe Ministria e Punëve të Brendëshme.
Më arrestuan dhe më nxorën në gjyq të hapur. Dhe më dënuan me 10 vjet heqje lirie, me burg të rëndë. Ma hoqën përgjithmonë të drejtën e botimit dhe atë elektorale.
Na lidhnin, na i shtrëngonin prangat fort, shihnin tek tjetri atë që ishin vetë, armikun, kriminelin.
Siç e kam rrëfyer dhe në librat e mëvonshëm, në burgologjitë e mia, në qeli gjatë hetuesisë, i vetmuar, për të ruajtur drejtpeshimin e mendjes dhe të shpirtit, për të bashkëjetuar me tmerrin, se dot nuk e mposhtja, nga që s’lejohej as libri dhe as letra që të mund të shkruaje, krijova poezi, me mend, ia thosha ajrit, heshtjes, doja të zbusja frikën. Më vonë, kur ia mërmërita një miku në kampin e punës, në minierën e burgut të Spaçit, ai më tha:
– Shkruaji, se ti mund të vritesh në minierë, që t’i mësojmë përmendësh ne, të tjerët.
Shpesh binin shkëmbinjtë e vriteshin të burgosur. Midis nesh nuk përshëndeteshim mirëdita apo mirë u pafshim, por: dalçi gjallë! Përshëndetja më tronditëse në botë.
Ndërkaq vazhdoja të shkruaja. Dhe ku s’i kemi fshehur, gjithmonë mes ankthit dhe dyshimeve dhe tmerrit që na ishte bërë i zakonshëm. Më duhej kjo frikë dhe ky helm, madje po i doja. Poezitë i fusja brenda në këpucët e shqyera, në çizmet e burgut, të mbështjella me leckë, nëpër thasët e rrobave, mes ushqimeve të pakta.
Edhe shokë e mi të burgosur i fshinin krijimet e tyre, ku të mundnin, në kashtën e dyshekut, te trarët e çatisë, i groposnin në minierë, u bëheshin të palexueshme, i humbitnin…
Arrita që një pjesë të krijimeve t’ia jap fshehurazi gjatë takimeve nënës, vëllezërve. Po e bëja mirë kontrabandën e vargjeve të mia. Ata m’i ruajtën në shtëpinë përdhese të motrës, në kopshtin e saj.
Ndërsa një roman të vogël, “Vizatimet e një mësuesi fshati”, më humbi gjatë një kontrolli të rreptë nga policia në burgun e Spaçit. Ndoshta ma zhduku ndonjë që më njihte për të më ruajtur dhe s’ma thoshte dot. Kurse pas revoltës në Qafë-Bari dogja vetë dy poema dhe ca poezi, se e dinim që do të kishte dhe dënime kapitale.
Janë pushkatuar poetë, madje dhe kanë varur. Havzi Nelaj, poet, është i varuri i fundit në perandorinë komuniste. E varën në mes të qytetit, kishte shkruar poezi dhe për të drejtat e njeriut dhe Helsinkin, kur nuk lejohej të flisje për to.
Tek ne ishte dënuar dhe Zoti, qenë shkatërruar tempujt e fesë dhe nuk dinin të luteshin. Unë bija më gjunjë fshehurazi dhe mërmërisja: Në emër të Atit, të Birit dhe të shpirtit të Shenjtë… të poezisë, Amen!
I gëzohem dhe faktit të çuditshëm që ne arritëm të krijojmë dhe lexuesin tonë të fshehtë në burg, heroik, sepse po të kapej, edhe ai dënohej si autori, në mos më rëndë.
Më vjen mirë që dhe si shpërblim ndaj tyre, i kam botuar gati të gjitha poezitë e burgut, madje njëra nga përmbledhjet, “Hedh një kafkë te këmbët tuaja” është e tëra me krijimtari autentike të tillë. Edhe janë përkthyer në gjuhë të tjera.
Më pas botova romanet “Rrugët e ferrit” dhe “Ferri i çarë”, me emra dhe ngjarje të vërteta. Duke u shtuar dhe romanet “Perëndia mbrapsht dhe e dashura”, ku tregohet për burgun e grave e internimet, si dhe “Në kohën e britmës”, bëhen një homazh imi ndaj vuajtjes njerëzore, qëndresës dhe martirizimit, dhembjes së altartë.
Dhe së fundmi një të fshehtë, që dua ta tregoj: unë shkruaja në burg, jo vetëm pse isha dënuar si poet dhe do të doja të lija dëshminë time, testamentin tim, fama as që më binte ndër mend, nga që s’lejohej të kishe as vetvete, por ç’ishte më e rëndësishmja doja të shpikja dhe ia arrita ta shpik, të pamundurën, emocionin e gjallë, atë të lartin, të bukurin, të krijuesit, që ndoshta bëri të mbijetoja në skëterrë, ishte një mrekulli e llahtarshme, një llahtar i mrekullueshëm, se kur shkruaja, sado pak, dilja fantazmë jashtë telave me gjëmba, isha me veten, rrija gjatë me të gjithë ata që po shkruanin në ato çaste kudo në botë apo që po lexonin, u bashkohesha, pra kisha dalë përtej telave me gjemba, matanë atij rrethimi makabër me ushtarë, që të zbraznin breshërinë e plumbave, po të aviteshe andej.
Kështu mund të arratiseshe tek fati, tek roli që të kishin caktuar hyjnitë dhe jo te fatkobi që të kishin dhënë vrasësit. S’ka gjë pse i copërluar.
* * *
Ndërkaq jam marrë dhe me krijimtarinë e tim eti, kam botuar post mortum poemat e tij, “Kryengritje shqiptare në parajsë” dhe “7 komedi”. Një kritik teatri është shprehur kështu: “…ky autor elegant, aq shpotitës, modelimi i një moleriani shqiptar, a Kalderoni, a Goldoni, plot shije e nur…
Shpirti i tij ka hyrë në qenien time, moslëndueshëm, por me cifla mermeri nga varri.
Një atë i dënuar është Atdhe i dënuar. (Un padre condannto é una patria condannata.) E unë nga Hamleti kam marrë çmendurinë edhe hakmarrjen. Me shpatën e librave.
Lexo edhe: “Fjalë të Lirisë” – Shkrimtarë nga burgjet në një kuvend ndërkombëtar
Qelia dhe shkrimi nga Umberto Eco
