Ky libër me autor Aldo Renato Terrusi, rrëfen udhëtimin e tij dhe të dajës, Xhakomo, të cilët kthehen në Shqipëri pas dyzet e katër vjetësh. Aldo ishte ende fëmijë kur regjimi i Enver Hoxhës i burgosi të atin në famëkeqin burg të Burrelit, ku dhe vdiq pa i dhënë as lamtumirën e fundit të birit dhe të shoqes. Dëshira e Aldos është të kthejë në atdhe eshtrat e të atit, dëshirë që ndërkëmbehet pikëllueshëm me të kaluarën e dhimbshme të familjes Terruzi në Shqipëri dhe të një kombi që edhe sot e kësaj dite ka në lëkurë shenjat e pashlyeshme të diktaturës. Nëpërmjet kujtimeve të familjes, dëshmive, fotografive të kohës dhe dokumenteve origjinale të procesit të të atit në vitin 1945, ripërshkohen ngjarje dramatike të faqeve historike më të zymta të Vendit të Shqiponjave. Botojmë këtu pjesë pjesë, të gjithë librin.
PJESA E PARË (vijim)
Lexo më parë: Brenga ime shqiptare – Rikthimi
Dajti
Pothuajse në mes të Bulevardit të gjerë Dëshmorët e Kombit, furgoni më në fund ndalon përpara të famshmit Hotel Dajti.
Pamja e tij e jashtme është mjaft zhgënjyese, goditur nga rrudhat e kohës: është një pallat i vjetër e i rrënuar i epokës fashiste, drejtkëndor, linear, me një ngjyrë të zbehtë të papërcaktueshme.
Një shkallinë e madhe e mermertë prej trembëdhjetë shkallësh na shpie drejt hyrjes mbi të cilën shohim një tabelë ku është shkruar me të kuqe Dajti.
Nuk ka ndonjë hamall për valixhet, ndaj dhe i marrim vetë. Toli na prin para. Hyjmë në holl: para nesh shfaqet një sallon i gjerë me shkallare të përdredhur që të çon në katet e epërme, në të djathtën tonë recepsioni.
Japim emrat me të cilët kemi prenotuar. Recepsionisti na shikon krejt pa kureshtje dhe i pavendosur. Sikur ta kishte kapur papritur pendesa, u kthye dhe u zhduk duke na lënë me gisht në gojë. Shohim njëri-tjetrin të çuditur dhe presim me durim. Pas pak vjen një zotëri që gati i mbahej fryma: “Jam drejtori. Më quajnë Spartak Topollaj dhe jam shumë i nderuar t’ju mirëpres në hotelin tonë”.
Është një burrë mbi të dyzetat, i gjatë, i drejtë, esmer, me vështrim miqësor.
“Gëzohem, Pozeli”.
“Gëzohem, Terruzi”.
“Ju jeni Xhakomino Pozeli, portieri i famshëm i Kombëtares që fitoi Ballkaniadën në 1946-ën?”
“Po, pikërisht ai dhe ky është im nip Aldo. Po ju jeni i ri, si i dini këto?” “Kur lexova emrat me të cilët kishit prenotuar… unë jam shumë i dhënë pas sportit… I kërkova recepsionistit të më lajmëronte sapo të mbërrinit. Po jua çoj menjëherë valixhet nëpër dhomat tuaja. Ejani t’ju qeras me diçka nga bari, të shkëmbejmë nja dy llafe, ndërkohë që në kuzhinë ju përgatisin diçka për të ngrënë”.
Edhe pse ora 2 e pasdrekës ka kaluar, mesa duket kuzhinierët i kishin lënë të prisnin sa të vinim ne.
“Atëherë Xhakomo, çne nga këto anë?” “Një histori e trishtueshme. Po shoqëroj nipin tim, që do të gjejë eshtrat e të atit që i ka vdekur në burgun e Burrelit”.
“Më ardhka keq, shpresoj t’ju plotësohet dëshira. Gëzuar pra, urime për kthimin në Shqipëri dhe për kërkimet tuaja. Shkoni në sallon, tryeza e parë djathtas është shtruar enkas për ju, sot qerasim ne. Hani me qetësi, do të shihemi më vonë”.
“Toli, do të na shoqërosh?”
“Jo, faleminderit, duhet të kthehem në ambasadë, sepse u vonuam pak. Shihemi sonte pas pune”.
Salla e ngrënies është mikpritëse dhe elegante, aq e bollshme sa gati humbisje në të. Tavani është të paktën gjashtë metra i lartë.
Ka dritare të mëdha në të tre anët e sallës, perde linoje të bardha e të qëndisura varen për së gjati që nga tavani deri në tokë, me zbukurime të varura dhe mbiperde atllasi të kuq. Dyshemeja e drejtë me shkëlqim është ngjyrë okre.
Shumë tryeza katrore të shtruara thjesht me mbulesa të bardha të qëndisura anash.
Një llampadar me qelq me ngjyra me përmasa të mëdha e me varëset si sumbulla, spikat në qendër të sallës; zbukurimet e stilizuara në mure përhapin një dritë të ngrohtë. Jemi klientët e vetëm.
“Dajë, ky ka qenë salloni i famshëm i festave për të cilin më flisnit?”
“Po, një herë e një kohe këtu zhvilloheshin ceremonitë më të rëndësishme shqiptare”.
Hedh sytë përreth dhe arrij të marr me mend ngjarjet e shumta që janë zhvilluar këtu: ceremoni dhe ballo vallëzimi, dama buzagaz në veshje mbrëmjeje që u vardiseshin xhentëlmenë nga vende pa pikë interesi për fatet e Shqipërisë. Personalitetet që janë ulur bash në këto tryeza: ministri i jashtëm italian gjatë fashizmit, Galeaco Çano, gjatë vizitave të tij zyrtare; Ahmet Zogu mbret i shqiptarëve, që mbajti këtu pritjen me rastin e martesës me konteshën Geraldine Apponyi; takimet e Mehmet Shehut dhe Enver Hoxhës me xhelatët e tyre; marrëveshjet e fshehta mes hierarkëve arrogantë gjermanë dhe komisarëve politikë mendjemëdhenj shqiptarë; bashkëpunimet mes të dërguarve intrigantë të Moskës dhe servilëve spiunë jugosllavë; marrëveshjet mes tregtarëve të pasur italianë dhe hierarkëve dinakë shqiptarë.
Në këtë vend, gjatë viteve 1930-1950, është vendosur një pjesë e mirë e historisë së Shqipërisë moderne. Kushedi sa vendime absurde janë dhënë në kurriz të popullit të paditur, sa komplote, sa pakte të respektuar e të shkelur dhe sa strategji janë përpunuar nën këtë çati!
Në kohë të vet, po në këtë sallon, u bënë festime dhe nderime edhe për futbollistët e ekipit legjendar të futbollit shqiptar, që fitoi Ballkaniadën e vitit 1946.
Një kamarier veshur me smoking të zhubrosur na sjell antipastat me djathë e ullinj dhe na ofron raki, pije me shkallë të lartë alkooli.
“Ngrini një shëndet, kjo është një pije tipike shqiptare!”
Ç’është e vërteta, jo vetëm shqiptare: është një distilim që, në tipologji të ndryshme të vetat, është karakteristike për gjithë gadishullin ballkanik, që nga uzoja greke e deri te shlivovica sllave.
“Po vërtet e flisni të gjithë kaq mirë italishten?”
“Po, sigurisht. E ke parasysh, ca nga baballarët tanë, ca nga televizori… pastaj ka shumë shkolla ku mësohet italisht, domethënë Italia për ne është atdhe i dytë”.
Na japin edhe verë të kuqe Kallmet. Aspak e keqe.
Pjata e parë është spageti me ragu italiane, paksa të djegura, me një shije disi të thartë mishi kutie me cilësi të dyshimtë.
Pjata e dytë është një çerek pule e pjekur me garniturë sallate, e pranueshme si shije. Mollë të stinës dhe në fund, një puding mbresëlënës pas të cilit erdhi një kafe ekspres e nevojshme.
Ora ka shkuar thuajse 16.00 kur, akoma pa u ngritur, na afrohet një punonjës i hotelit: “Ka ardhur dikush për z.Pozeli, është në sallon”.
Ngrihemi dhe shkojmë drejt hollit.
Një djalë i ri jo shumë i gjatë, i dobët, flokëzi, me fytyrë miqësore, po na pret në këmbë.
“Mirëdita, jam Xhavit Demneri, babai im ka qenë futbollist dhe një miku juaj shumë i mirë kur luanit bashkë me Kombëtaren shqiptare”.
“E mbaj mend fort mirë babanë tuaj. Ishte shoku im i ngushtë. Dëgjo, Xhavit, po si e more vesh që do vinim këtu, kush jua tha?”
“Drejtori i Dajtit është një adhurues i futbollit dhe tani të gjithë sportistët e vjetër tiranas e dinë që këtu ka ardhur Xhakomo”.
“Si është yt atë, nëse mund të të drejtohem me ti?”
“Po, patjetër. Edhe ai e mori vesh që do të vinit, madje besoj se do të vijë shumë shpejt t’ju takojë. Unë jam gazetar sportiv dhe nëse më lejoni, doja t’ju intervistoja para kamerave”.
“Meqë e paske për zemër… po unë s’kam dhënë ndonjëherë intervista për televizionet”.
“Mos u shqetësoni, do të jepet më vonë”.
“Si kështu?”
“Në fillim e regjistrojmë dhe pastaj e transmetojmë. Po pati ndonjë gabim, e fshijmë”.
Gjithsesi biseda merr rrjedhën e intervistës, një parapërgatitje e asaj që do të mbahej në studio një ditë më vonë.
Përshëndetemi dhe lëmë takim pasditen tjetër.
“Si thua dajë, mos do ishte më mirë të ktheheshim nga erdhëm?”
Te recepsioni na japin çelësat e dy dhomave afër njëra-tjetrës.
“Uroj t’ju pëlqejnë, janë ndër më të mirat!”
“Faleminderit”.
Ngjitemi për shkallëve të gjera të përdredhura, të cilat prej hollit të shpien në katin e parë, duke përshkuar korridore të pafundëm gjysmë të ndriçuar me dritëza elegante orientuese të kuqe dhe më në fund mbërrijmë në dhomat e caktuara.
Imja është relativisht e vogël, modeste, me mobilje të vjetra të errëta të stilit perandorak, në dritare ka perde linoje të bardha, koka e shtratit është me dru rimesoje, mbulesat duken të të njëjtës epokë, ndërsa dysheku është i paformë dhe i fundosur.
Komodina katrore, me dru ngjyrë të çelur, nuk kombinon fare me pjesën tjetër të mobiljeve.
Drita e gjumit ka një bazë rrethore mermeri të bardhë, zgjatimin prej tunxhi, paradritëzën në mëndafsh Havane me thekë, në tavan një abazhur në formë topi qelqi të bardhë, në stilin e viteve ‘50.
Para shtratit është një komo e lashtë me dru të errët, e pajisur me një shtresë mermeri të bardhë dhe me tre sirtarë.
Në mure janë varur (pa ndofarë ideje) disa panorama të çngjyrosura me pamje të monumenteve të Romës së lashtë, duke kombinuar mjaft mirë me tapicerinë thuajse po aq të lashtë.
Banjoja rrëfen gjithë vitet e veta, me veshjen e mermerit të bardhë, dyshemeja me pllaka mermeri të përzier, lavamanët prej qeramike italiane standard Ideal që prej viteve ‘30, rubinetat në stil rokoko që pikonin, vaska me mbështetëset si putër luani dhe pasqyra e mjegulluar nga koha.
Po qenkan këto ndër më të mirat… merre me mend të tjerat.
Hap valixhen, freskohem pak; thuajse erdhi ora për të dalë për darkë.
Në dhomë nuk ka televizor, ndaj s’më mbetet tjetër veçse të zbres në holl, që shërben po kështu edhe si sallë takimi.
Disa burra po bisedojnë e po pinë duhan ulur në kolltuqet me kadife të kuqe. Këmbë gruaje nuk shihet vërdallë.
Televizorin e kanë lënë në një kanal italian.
Pas pak zbret edhe daja dhe ulet në kolltukun ngjitur me timin.
“Dajë, të pushojmë pak këtu, do të më pëlqente të vazhdoje tregimin mbi historinë e familjes sonë. Ku mbërritëm?”
“Jo shumë larg faktikisht… njerëzit tanë ishin ende në Itali… Pra, duhet të dish që nga Kastilione e Siçilisë kishin emigruar edhe anëtarë të tjerë të familjes Pozeli të cilët, në Turqi, kishin arritur një mirëqenie relative dhe një fakt i tillë ishte përhapur në të gjithë vendin.
Prijësi i të emigruarve drejt Turqisë ishte Vitaliano Pozeli, që u thirr në Kostandinopojë në 1870 për të mbikëqyrur projektimin dhe ristrukturimin e kishës së Shën Stefanit. Punoi për sulltan Hamitin I dhe Abdylin II; ky i fundit i dha një shpërblim shumë të çmuar. Vitaliano u kthye shumë herë në Kastilione, por zemra e tij kishte mbetur në Lindje, dhe veçanërisht në Greqi, të cilës ia donte shumë artin dhe letërsinë antike, ndaj dhe u shpërngul përfundimisht në Selanik, ku kaloi edhe ditët e fundit të jetës.
Stërgjyshi yt Salvatore, vëllai i Vitalianos, kishte marrë tjetër rrugë dhe ishte drejtuar në Egjipt, që në atë kohë kishte shumë nevojë për punë të kualifikuar për ndërtimin e Kanalit të Suezit.
Në të njëjtën kohë, Xhakomo Kovi, trentinas i ngazëllyer nga projektet për Kanalin e Suezit të bashkëqytetarit të tij, inxhinier Negrelit, kishte shkuar në Egjipt me ndërmarrjen e vet të ndërtimit për të bashkëpunuar në atë që dukej vepra më e madhe e shekullit.
Me fillimin e punimeve në Suez, në të gjitha rajonet e Italisë, por sidomos në Jug, filloi kërkimi i mundimshëm i punëtorëve me kosto të ulët. Punëdhënësit e luajtën mirë lojën me të varfrit dhe ishte shumë e thjeshtë të angazhoje krerë skuadrash për të rekrutuar krah pune. U premtohej një rrogë dhjetë herë më e madhe dhe një punë e vazhdueshme, përveç mirazhit të një vendi të mrekullueshëm.
Njëkohësisht, mori udhë edhe një migracion i pazakontë femëror drejt Aleksandrisë dhe Suezit. Gra të vetmuara në kërkim të një pune, të sigurisë ekonomike dhe me gjasë, edhe të ndonjë “ngastre të mirë”.
Xhakomo dhe Salvatore u njohën në komunitetin e vogël italian që ishte mbledhur rreth kantierëve ku po bëheshin gërmimet për kanalin. U bënë miq dhe shokë aventure.
Pas përurimit të kanalit në 1869, kompanitë që kishin marrë pjesë në ndërtim filluan të licensonin mjeshtëri të ndryshme dhe Salvatore u gjend para mundësive për të menduar për të ardhmen e tij. Në Suez, përveçse mësoi arabisht, kishte fituar edhe njëfarë përvoje. Kur mori vesh lajmet nga Kastilione që prindërit e tij ishin shpërngulur në Turqi dhe kishin krijuar pasuri atje, nuk u mendua dy herë, por u kthye në Itali dhe pas kësaj, menjëherë mori anijen e parë që nisej në Stamboll. Ishte një anije e bukur e kompanisë triestine Lloyd Adriatico.
Pothuajse në të njëjtën kohë, edhe Xhakomo, me të përfunduar punimet, kishte likuiduar pjesërisht ndërmarrjen e tij, pasi pa që Turqia kishte nevojë për personel të kualifikuar, u kthye në Itali, themeloi një kompani tjetër dhe u nis për një aventurë të re në tokë të huaj”.
“Për çfarë viti bëhet fjalë?”
“1870. Salvatore ishte i ri dhe vullnethekurt, ishte vetëm 27 vjeç, me pak para në xhep, me përvojë në ndërtim, me njohje relative të gjuhës, pra ndjehej i gatshëm në përballimin e një veprimtarie të re. Ishte një nga tetë bijtë e Xhuzepe Pozelit. Përkundër dy vëllezërve të tjerë, në Siçili ai nuk gjeti asgjë që ta kënaqte dhe ta bindte të qëndronte.
E ardhmja e vetme që i ofrohej para ishte të bëhej punonte në bujqësi te një sipërmarrës që administronte çifligjet e baronëve të krahinës.
Për gjithë jetën do të bënte vetëm atë punë, pa asnjë rrugëdalje tjetër dhe me një rrogë sa për të mbajtur frymën. S’bënte për të kjo punë.
Me ndihmën e të vëllait Vitaliano, që tashmë ishte një arkitekt i njohur në Turqi, gjeti punë si punëtor i specializuar në një firmë ndërtimi italiane në Stamboll.
Pas pesë vjetësh, gjatë të cilëve punoi rëndshëm me pronar mbi krye, arriti të kursente aq sa duhej për të ngritur atë që kishte qëllim: një sipërmarrje të vogël krejt të vetën. Bleu dy kamionë dhe gjithë pajisjet e nevojshme dhe bashkë me dy shokë italianë dhe një grup punëtorësh turq, firma e tij e ndërtimit mori jetë.
Një rast i mirë pune i erdhi në derë kur Konia kërkoi firma ndërtimi për zhvillimin dhe modernizimin e qytetit. Ai ishte i pari që shkoi.
Në Stamboll u njoh me Irenen, vajza e re e një tjetër sipërmarrësi italian, dhe brenda pak kohësh u martuan.
Djalit që u lindi në 1885 i vunë emrin Vitaliano II – gjyshi yt – duke çuar më tej traditën e familjes.
Për fat të keq, fitimet po pakësoheshin, por megjithatë, Salvatore nuk u dorëzua asnjëherë. Iu kujtua miku i vjetër Xhakomo, të cilin e kishte njohur në Egjipt dhe meqë e dinte se firma e tij ishte në kulmin e aktivitetit, duke mbytur krenarinë shkoi te ai. Miku i vet e priti krahëhapur dhe i bëri nënkontraktor.
Pas kësaj, dy shokët e rigjetur, Xhakomo dhe Salvatore, bashkë me familjet e tyre kaluan një periudhë rehatie dhe lumturie të shpenguar.
Vajza e Xhakomos, Emma, ishte një vajzë e bukur, e fortë dhe e bëshme, me kaçurrela të kuqe dhe vështrim të egër. Djali i Salvatores, Vitaliano II – që për thjeshtësi e thërrisnin Vitaliano – ishte i fortë, shtatmesatar, flokëzi, me fytyrë të gjerë, edhe pse pak të ashpër. Dy të rinjtë u miqësuan dhe pas shumë pak kohe u martuan: ajo ishte vetëm 15 vjeç.
Punët shkonin mjaft mirë dhe familja e re lulëzonte: lindi Aurelia, nëna jote, në vitin 1913 në Konia, pastaj Karmeni në vitin 1916 në Izmir.
Qeveria greke, e cila prej kohësh kundërshtonte aneksimin nga turqit të një mase të madhe tokash në Anadoll të banuar nga grekët, urdhëroi zbarkimin e trupave në Izmir. Ndërkohë që Fuqitë e Mëdha fituese të Luftës së Dytë Botërore nuk kishin marrë ende asnjë vendim të qartë mbi fatin e Perandorisë Otomane, lëvizja e grekëve shërbeu si zanafillë e një lufte gjakatare me turqit.
Familja jonë, që në atë periudhë ishte stabilizuar në Izmir, u gjend bash në mes të luftës greko-turke.
S’kishte më kohë për të humbur, ishte në lojë jeta e të gjithëve!
Vitaliano, bashkë me të shoqen Ema, shtatzënë për herë të tretë dhe me të dyja vajzat, Aurelian dhe Karmenin, e braktisi kantierin në Konia dhe me një kamion të ngarkuar me plaçka, valixhe dhe orendi të tjera ndoqi pas aradhën e të ikurve drejt qytetit ë Adalisë në bregun e Egjeut, ku ende ishte në funksion një kontingjent karabinierësh italianë.
Në portin e Adalisë qëndronte ende Regia Nave Duilio, luftanija bukur e flotës italiane, në mbrojtje të trupave dhe civilëve italianë.
Kjo anije, përveç ushtarakëve të kontingjentit italian, mori me vete edhe civilët refugjatë dhe bashkë me ta, Vitalianon dhe familjen e tij”.
Hamë një darkë të përkorë: një supë, verë të bardhë, dy banane.
Edhe sonte, e vetmja tavolinë e shtruar ishte e jona.
S’na bëhet të dalim edhe sepse është natë dhe, duke mos e njohur ambientin, nuk duket gjë me mend. Përveç kësaj, lodhja jep të duket.
Ndaj dhe rehatohemi në kolltukët e sallonit.
“Po Toli nga bëhet… tha që do vinte të na përshëndeste…”
Sa pa mbaruar fjalën, ia behu Toli.
“Më falni, por pata punë në Ambasadë. Po ulem vetëm dy minuta”.
“Sigurisht, ulu”.
“Fola në telefon me Petritin, një nga zotërinjtë që kanë njohur në burg Xhuzepe Terruzin, tha që na pret të enjten në mëngjes në shtëpinë e tij, në Vlorë”.
“Mirë, po si do shkojmë?”
Mund të zëmë një taksi, madje flas unë me shoferin nesër që të sigurohemi se do ta kemi në dispozicion për të enjten dhe të bëj edhe bisedën e pagesës. S’ia vlen të shkosh me mjete të tjera, edhe për arsye se s’dihet kur nisen dhe aq më pak kur kthehen; pastaj nuk janë të përshtatshme… janë gërdalla lëvizëse. Po shkoj në shtëpi, se u bë menjëmend vonë. Takohemi nesër nga ora 9.30; shpresojmë të mbajë koha. Natën e mirë”.
“Mirupafshim”.
“Aldo, vajti ora 22.30, besoj se edhe ti je i lodhur; shkojmë të flemë?”
“Shko ti, unë po vij më vonë… jam i ngazëllyer shumë, s’më zë dot gjumi, shihemi nesër nga ora 9.00 për të ngrënë mëngjesin”.
Në mëngjes ma nxjerr gjumin një zhurmë që ngjan me pikërrim. Hap sytë, shoh vërdallë, vetëdijësohem ku jam… gjithçka në rregull.
Hap grilën dhe e kuptoj më në fund zhurmën: po bie shi dhe qyngji i shpuar shkarkon pikërisht mu mbi pragun përballë dritares.
Është pothuajse 7 e mëngjesit, por nga qielli i plumbtë depërton një dritë e mjaftueshme sa të dallosh zonën përreth; rrjedhimisht, dritat e rrugëve janë fikur tashmë, ndaj dhe mund të shihen vetëm dritat e gjata të makinave të pakëta që lëvizin, të cilat pasqyrohen mbi asfalt. Qyteti është në gjumë akoma.
Një dush i nxehtë më jep fuqi dhe entuziazëm, vishem me qetësi.
Çoj edhe një herë nëpër mend bisedat e një nate më parë: nuk ma kishte marrë mendja kurrë që ngjarjet historike të asaj kohe të kishin qenë kaq të ndërlikuara.
Përsiatjet e mia ndërpriten kur dëgjoj trokitje në derën e dhomës. E hap.
“Mirëmëngjes, dajë. Qenke bërë gati?”
“Po, si fjete, mirë?”
“Po, gjithçka në rregull. Hyr brenda sa të krihem dhe pastaj zbresim. Si e kishe dhomën?”
“Pak a shumë si kjo e jotja, jo ndonjë gjë kushedi çfarë”.
Mëngjesi është i thjeshtë, kontinental, por dy gjëra bëjnë që të më shkëlqejnë sytë nga parashija që do provoj: kosi i deles, i trashë si gjizë dhe mjalti i dendur e me kokrriza.
Para qumështit, çaj, para së gjithash, marr disa lugë kosi në tas, pastaj edhe mjaltë dhe i përziej bashkë. Një delikatesë e vërtetë!
“Të paktën këtu gjenden akoma gjëra menjëmend të vërteta!”
“Aldo, të kujtohen ‘hajet’ që të bënte gjyshja? Do mundohemi t’i gjejmë në ndonjë restorant të veçantë”.
“Ah, sikur t’i gjenim vërtet!”
(vijon)
