nga Ardian Vehbiu
Askujt nga refugjatët e marsit 1991 nuk i vente mendja që Italia mund të mos ua çelte dyert, ose t’i kthente mbrapsht në Shqipëri. Mes të ikurve sundonte miti se Evropa në përgjithësi, dhe Italia në veçanti do të mirëprisnin çdo orvatje shqiptarësh për t’u arratisur, njëlloj siç kish ndodhur rregullisht në të shkuarën, të paktën që prej 1945-ës e këtej. Arratisja, qoftë edhe kolektive, duhej parë kështu edhe si gjest besnikërie ndaj Perëndimit. Ky mit ngushëllimtar gjeti mbështetje të madhe në ngjarjet e korrikut 1990, ose në të ashtuquajturën “krizë të ambasadave”, kur e gjithë bota e qytetëruar u deklarua në përkrahje të atyre që dëshironin të iknin prej Shqipërie. Për këtë arsye, zhgënjimi përballë trajtimit të ftohtë nga autoritetet italiane në 1991 si dhe indiferenca pak armiqësore e publikut italian do të luante andej e tutje rol të dorës së parë në motivimin e sjelljes së refugjatëve shqiptarë. Italia e marsit 1991 i rrethoi këta me gjithfarë muresh e gardhesh, reale dhe institucionale, ligjore dhe etike, duke u kujdesur para së gjithash që t’ua pengonte ose kufizonte kontaktet me popullatën vendëse. Mediat ndërkohë nuk i kursyen përpjekjet për t’i demonizuar të ardhurit. Shtresa e mesme italiane, e kushtëzuar nga alarmizmi i mediave, nuk tregoi ndonjë simpati të veçantë për masën e refugjatëve, në një kohë që biznesi privat nga ana e vet la të kuptonte se nuk kish nevojë për krahë pune. Në ato rrethana, më tepër Kisha dhe Mafia, iu gjendën shqiptarëve, secila në mënyrën e vet – Kisha duke i ndihmuar të mbijetojnë e duke u rrekur t’u kultivojë shpirtrat, Mafia duke i joshur dhe rekrutuar në radhët e veta. Meqë nevojat dhe motivet e refugjatëve shpesh ishin më tepër materiale sesa shpirtërore, e ardhmja e shumë syresh praktikisht do të vendosej në hapësirën dritëhije midis ligjit dhe krimit.
Të ikurit dhe gardhet
Kampet e refugjatëve në Itali ishin menduar si struktura të përkohshme, ose portale për t’ua lehtësuar integrimin të ardhurve, ose përndryshe për filtrimin e tyre para kthimit eventual në vendet e origjinës. Mirëpo me kalimin e muajve, u bë e qartë se i vetmi funksion i kampeve ishte ta mbanin të parkuar problemin në pritje të një mrekullie politike nga Roma, ose edhe nga qielli. Deri në verë të vitit 1991, megjithatë, të ardhurit do t’i braktisnin këto dhoma miqsh kuturu, të bindur se qëndrimi i mëtejshëm atje nuk do t’u sillte asnjë lloj epërsie në luftën për të mbijetuar. Kësisoj, pjesa dërrmuese e këtyre refugjatëve e panë veten dyfish të arratisur: prej vendit të tyre, dhe prej strukturave mikpritëse selitur prej autoriteteve vendëse. Në të dy rastet, arratisja kishte për motiv pamundësinë për të krijuar një hapësirë private si të dallueshme nga hapësira sociale, por jo krejt të shkëputur prej kësaj të fundit. Nëse liria politike e porsafituar në Shqipëri i bënte edhe më të padurueshëm kufijtë fizikë të imponuar nga varfëria, liria personale e arritur nëpërmjet kapërcimit të këtyre kufijve rrezikonte të përtretej për shkak krizash rrethanore. Veçanërisht kampet e refugjatëve, me atmosferën e tyre prej reparti ushtarak, spitali, qendre zboristësh dhe burgu (disiplinë, orare, mbizotërim meshkujsh, fjetje së bashku, ushqim dhe veshje falas e të garantuara, veprimtari të organizuara, megafonë, katalogime pa fund, e kështu me radhë) i nxirrnin në plan të parë këto kufizime ndaj lirisë vetjake.
Mijërat e refugjatëve që zbrazën vaporët në brigjet e Puglias u lanë fillimisht të dergjeshin me ditë të tëra në kalatat e porteve. Turma rastësore, krijuar me të vetmin qëllim të kapërcimit të detit, patën rast të këndellen madje të vetorganizohen. Vullneti i autoriteteve italiane për t’i mbajtur refugjatët të veçuar në grupe të mëdha, në qendra të përkohshme ose në struktura më të qëndrueshme, në të vërtetë vetëm sa çimentonte në jetën e tyre pikërisht atë të përditshme prej së cilës shqiptarët kishin marrë arratinë: njëtrajtësinë, rendin ushtarak, kolektivitetin dhe fatalitetin e shqiptarësisë, ose pamundësinë për të komunikuar me Tjetrin. Nga ana e tyre, individët e vuajtën rrezikun e shkrirjes në turma të homogjenizuara. E njëjta skemë u përsërit edhe në gusht 1991, kur mijëra refugjatë të rinj u mbyllën si bagëtitë në vathën e stadiumit të vjetër të Barit, për t’u lënë të rreshken në zhegun djegës të verës mesdhetare. Autoritetet italiane u shtrënguan pastaj t’i ushqenin turmat me helikopterë dhe t’ua freskonin gurmazet e përzhitura duke i spërkatur me zorrë zjarrfikësish, para se t’i kthenin në atdhe me dredhi e mashtrim.
Arratisje nga identiteti
Kush ikte prej Shqipërie aso kohe, e bënte këtë me bindjen se po ndahej për së gjalli nga të jetuarit mes shqiptarëve. Arratisja kështu ishte edhe një mënyrë për rithemelim të vetvetes, në kërkim të shelbimit brenda kësaj bote, jo tjetrës. Mirëpo në mars 1991 refugjatët u detyruan të rrinë bashkë, e sidomos larg jetës normale e anonime mes italianëve. Vetë Italia, e kundruar së brendshmi, dukej më pak reale sesa Italia televizive e parë prej bregut përkundruall. Duke ua mohuar muhaxhirëve të drejtën për t’u integruar ligjërisht menjëherë në shoqërinë italiane, autoritetet në thelb ua dyfishuan jetërsimin, madje u shkaktuan plagë të dhimbshme në sedër, dinjitet dhe identitet personal. Sikur vetë trauma e ikjes prej Shqipërie dhe e ndarjes me familjarë, të afërm e miq të mos mjaftonte, jetërsimi i kampeve dhe kontaktet e ftohta me strukturat institucionale do t’ua përforconin të ardhurve dëshpërimin.
Ndryshe nga arbërorët e Mesjetës, refugjatët e vitit 1991 nuk kishin ndërmend të themelonin ngulime në trojet italiane, as të transplantonin atje ndonjë mënyrë “shqiptare” të jetesës e të ruanin xhelozisht doke e zakone të vendlindjes. Përkundrazi, ishin pikërisht politikat italiane herë dritëshkurtra e herë hipokrite ndaj imigrimit masiv që krijuan kushte për mbijetesën shpesh artificiale të mikro-komuniteteve shqiptare (12 djem në një dhomëz), të përbëra kryesisht nga të rinj meshkuj që veçmas ndiheshin tepër të dobët e të papërgatitur për t’i bërë ballë realitetit pak a shumë armiqësor. Embrionet e këtyre bashkësive, grupeve ose klaneve “shqiptare” u përftuan në rrethanat kur refugjatët shqiptarë u detyruan të rrinë bashkë për një kohë aq të gjatë, sa të mund të zhvillonin kameraderitë, hierarkitë, çetat dhe taktikat e strategjitë paramafioze. Prandaj edhe, kur jeta në kampet e refugjatëve u bë e padurueshme, shumë prej tyre u arratisën që andej me grupe, në emër të shpresës për mbijetesë.
Bijtë e Spartakut
Refugjatët shqiptarë të ekzodit në mars 1991 u shpërndanë në qendra të mikpritjes dhe struktura të tjera të ngjashme, kryesisht në krahinën e Puglias. Megjithatë, një pjesë e vogël, ose rreth 1000 vetë u sollën për t’u strehuar në kampin e refugjatëve të Capuas, në komunën e Santa Maria Capua Vetere, afër Napolit. Capua është emër i njohur për shqiptarët e lexuar, sidomos ngaqë atje gjendej në lashtësi shkolla e gladiatorëve ku jepte mësim Spartaku, ky trak i shquar që guxoi të ngrinte krye kundër vetë Romës. Edhe sot e kësaj dite kureshtari mund të vizitojë rrënojat antike në pjesën historike të qytetit, sidoqë zona përreth është përgjithësisht e degraduar, dhe e mbjellë me gjithfarë mobilerish trashy dhe dyqanesh pjesësh këmbimi për automobilë, që shtrihen për kilometra të tëra në të dy anët e xhadesë.
Napoli, nga ana e vet, e ruan disi një raport të privilegjiuar me Shqipërinë e sidomos me shqiptarët; jo thjesht sepse Skënderbeu ynë e kishte njohur Alfonsin e Anzhuinëve si zot të vetin madje i kishte dalë në krah të birit Ferdinand, kur ky rrezikohej të humbte fronin prej intrigave të fisnikëve vendas; por edhe pse në trojet e Mbretërisë së Napolit u vendosën pastaj një numër i madh arbërorësh të larguar prej Shqipërie e më pas prej Greqie, ndoshta për t’i shpëtuar zgjedhës osmane. Në shekujt e ardhshëm, regjimenti mbretëror real macedone do të numëronte në gjirin e vet një numër të madh “epirotësh” trima të çartur, që me bëmat e tyre do t’ia konfirmonin edhe një herë Evropës talentin e spikatur por abstrakt të shqiptarit në fushë të betejës. Në kontekstin e kësaj historie mijëravjeçare, ardhja e refugjatëve shqiptarë në Capua-n e Spartakut dhe praktikisht në të njëjtat troje ku ishin vendosur dikur arbërorët e Skënderbeut merrte një kuptim tjetër, pothuajse simbolik.
