Nga data 13 deri më 16 tetor në Morra de Sanctis, qytet ku lindi kritiku i madh italian, Francesco de Sanctis, u zhvillua një takim ndërkombëtar me temë “Letërsia dhe ndjenja kombëtare”. Ishte hera e parë që, me ftesë të Shoqatës Ndërkombëtare të Kritikëve Letrarë (jam anëtari më i ri dhe ndihem tepër fatlum) merrja pjesë në një veprimtari të këtij lloji për vetë faktin se kritikët vinin nga e gjithë bota. Në ditën e parë të punimeve na uruan mirëseardhjen kryetari i Komunës dhe këshilltarët e saj, në një atmosferë të magjishme në kështjellën Bondi, e sapo restauruar me shumë finesë nga vetë Komuna, e cila ishte thuajse shkatërruar nga një tërmet që kishte goditur zonën e Avelinos.
Një punë e madhe dhe e kujdesshme për të risjellë në jetë simbolin e qytetit, që shtrihet në një lartësi mbi 860 m, të shkuarën e tij historike që plot krenari lexohej tek çdo banor i tij. E nuk ndodh kështu tek ne, ku këto objekte të lashtësisë shpesh herë janë pre e prishjeve apo deformimeve arkitekturore nga autoritete që këto vlera duhet t’i mbrojë me çdo kusht. Kështjella ishte kthyer në një qendër shumë funksionale, për takime ndërkombëtare, ne ishim të parët që po e përuronim, për veprimtari të tjera kulturore dhe si qendër bashkëpunimi mes universiteteve.
Në fjalën e hyrjes kryetarja e Shoqatës së Kritikëve, Neria de Giovanni, theksoi faktin se prania jonë ishte homazhi më i mirë ndaj babait të kritikës italiane, pikërisht në 150 vjetorin e Bashkimit të Italisë, që po festohet në të gjithë vendin, por edhe kudo në botë. Ishte një surprizë e këndshme të dëgjoje përshëndetjen e presidentit italian Napolitano drejtuar pjesëmarrësve me këtë rast, në gjuhën letrare dhe jo në dialekt. Dihet se Napolitano është napoletan dhe mund ta kishte bërë në gjuhën e bashkëqytetarëve jugorë, por unë në vetvete isha i bindur se kjo është detyra e një kreu shteti që ta mbajë vendin e bashkuar në këtë vit jubilar dhe në rrugën e vet të ekzistencës. E tek kthehesha në Shqipëri befasia e përshëndetjes tek ne, ishte kthyer në një mollë sherri mes dy institucioneve. Është e pakonceptueshme të lindin debate të tilla të kota, pasi ligjshmëria e gjuhës letrare është hedhur mbi baza të drejta kohë më parë, kur specialistët vendosën që dialektet t’ia lënë vendin një gjuhe të unifikuar. Për më tepër më duket absurde që përfaqësues të institucioneve të shtetit që nuk kanë asnjë lidhje me gjuhën dhe letërsinë të bëhen kompetentë në këtë fushë. Presidenti ka të drejtë të mbrojë ne emër të kombit parimet bazë të bashkëjetesës, larg ndasive përçarëse të politikës, dhe gjuha letrare është një prej tyre që mishëron, jo tekat e një njeriu të vetëm, për më tepër politik, por unitetin tonë kombëtar. Debate shterpë që nuk sjellin asnjë progres, por vetëm ndezje të luftës politike, ku edhe më mediokrët ta nxjerrin kokën dhe të futin hundët aty ku nuk u takon.
Po i kthehem takimit, pasi vitin e ardhshëm i takon vendit tonë që në vitin jubilar të pavarësisë të organizojë veprimtari madhështore uniteti dhe sinkronie. Të flasësh për kritikun De Sanctis do të thotë të flasësh për veprën e tij, Historia e letërsisë italiane, dhe jehonën që vepra ka sot në Itali, pikën e kurdohershme të referimit për çdo studiues apo student që të shohë tek vepra dritaren e duhur për të studiuar dhe interpretuar krijimtarinë shpirtërore, trashëgiminë më të mirë që lanë brezat.
Në kumtesat e mbajtura doli në pah pikërisht kontributi i letërsisë në bashkimin kombëtar, ndjenja e fortë patriotike që e mban të lidhur pazgjidhshmërisht me vendin që në shekuj ka nxjerrë gjigantë me dimensione botërore që edhe sot lexohen dhe studiohen me të njëjtin pasion, si shekuj më parë, pasi gërshetojnë në vetvete pikërisht idealet e larta kombëtare. Garibaldi ishte një prijës që bashkoi Italinë nga ana territoriale, por janë garibaldinët e tjerë të gjuhës dhe letërsisë që sollën bashkimin e vërtetë të italianëve.
Natyrisht dialektet janë pasuri që duhen mbrojtur dhe nxitur, por ato nuk mund ta kalojnë cakun e vet dhe kërkojnë të bëhen kombëtare, pasi askush nuk do të dëshironte ta humbte identitetin e vet gjuhësor dhe kulturor, duke e imponuar me forcën e pushtetit. Nëse dialekti i veriut kërkon që ta ruajë me fanatizëm gjithë kulturën që ka krijuar në shekuj, për mua është një gjë pozitive, janë të detyruar ta bëjnë se ndryshe do të ishin shkatërruesit e kulturës së vet, por nuk mund të pretendojnë që ta shkatërrojnë gjuhën letrare dhe ta vendosin gjuhën mbi baza ndarjesh. Kultura jonë kombëtare nuk është shuma algjebrike e votave politike. Gjuha e institucioneve duhet të jetë vetëm gjuha jonë letrare kombëtare dhe asnjë tjetër. Historia e Shqipërisë e shekujve të fundit ruan akoma të freskët në kujtesë përpjekjet e pushtuesve për ta zhdukur dhe asimiluar gjuhën dhe kombin. Nëse dikush mburret me poetët apo shkrimtarët veriorë, unë mendoj se janë kombëtarë pavarësisht dialektit, është e drejta e tij ta bëjë këtë gjë. Por që të mund t’i shpallë idetë e veta si të pakontestueshme, do të tregonte qartë shkallën e vet të papjekurisë kombëtare.
Përfaqësuesit kritikë katalanë theksuan se janë katalanë dhe e kanë për nder të jenë të tillë në një Spanjë multietnike, që më pas gjeneruan debate lidhur me disa terma si atdhe, komb, shtet, nënshtetësi, por zgjidhjet janë tepër të studiuara prej kompetentëve që sugjerojnë multetnicitetin si pasuri dhe tash janë të kapërcyera disa kufizime, pasi në Europë po flitet për identitetin etnik, temë kjo që tek ne kërkon një kujdes të madh në trajtime. Në referatin tim u ndala tek një panoramë historike e letërsisë sonë që nga fillimet e deri në ditët e sotme, duke theksuar se letërsia jonë është një letërsi e një populli dhe vendi të vogël, por plot gjallëri, pasi ka luftuar në të gjithë historinë e tij për mbijetesë.
Është letërsia e njërit prej popujve më të vjetër të Europës që pavarësisht fateve tragjike të kohërave, krijoi një kulturë materiale dhe shpirtërore të pasur, identitetin e vet dhe ndërgjegjen kombëtare. Është letërsia që dëshiroi dhe dëshiron të jetë pjesë e gjallë e letërsisë ballkanike, europiane dhe botërore. Më pas u ndala tek degëzimi i letërsisë sonë që pas vdekjes së Skënderbeut u zhvillua midis Shqipërisë dhe Italisë mikpritëse të shumë shqiptarëve, histori që u përsërit me eksodet e viteve ’90. Bilinguizmi i poetëve dhe shkrimtarëve në të dy brigjet, si shekuj më pare, edhe tash, e pasuroi edhe më shumë letërsinë tonë kombëtare, jam i bindur edhe atë italiane, prandaj ne kemi të drejtë të quhemi artistë me dy atdhe, por jo artistë me një vend dhe dy dialekte letrarë kombëtarë, apo marrëzi të tjera të këtij lloji.
Takimet me shkrimtarë arbëreshë, italianë dhe shqiptaro-italianë janë dëshmia më e mirë e lidhjeve të hershme mes dy vendeve tona, e traditës së lashtë të ndihmës që vendi mik na ka dhënë gjithmonë dhe komoditetin tonë si artistë që të përkundemi në dy djepe formimi dhe është fat që këto ndjenja, nuk do t’i quaja më nacionaliste, na bashkojnë kudo që jemi. Politikanët është mirë që të ndriçohen nga këta shembuj bashkëjetese dhe bashkëpunimi, shkëmbimesh përvojash të vyera, ku secili të shpallë letërsinë e vet kombëtare në një gjuhë për të gjithë, dhe jo të verbohen nga posti që kanë dhe nga dëshira se mund të jenë kompetentë në çdo fushë.
